Ortak Dikkat Temelli ve Oyun Aracılı Erken Müdahale Programı

Merhabalar. Otizm farkındalık ayı içerisinde, otizm ile ilgili bilgilendirici yazılarıma devam ediyorum. Bu haftaki yazımın kaynağı geçtiğimiz iki hafta boyunca da bahsettiğim sempozyumdaki sunumlardan, Prof. Dr. Selda Özdemir ve Arş. Gör. Işık Bülbül'ün sunumu. Her iki akademisyeni de ilk kez dinledim, bu nedenle benim için ayrıca değerli bir sunum oldu. Buyurun başlayalım.

...

İsterseniz önce ortak dikkatin tanımını, içeriğini vereyim. Ortak dikkat; işaret etme, verme, gösterme ve koordineli göz kontağı becerilerini içeren bir kompleks beceridir. 

Otizmli çocukların %22-44'ü olabildiğince az kelimeyle konuşan ya da konuşmak yerine jestleri tercih ederler. Bu nedenle ortak dikkat gibi sözel beceri gerektirmeyen becerilerin, erken dönemde desteklenmesi önem kazanmaktadır. Erken müdahale için Selda Hoca birkaç öneride bulundu:

• Multidisipliner olmalı. Yani birçok farklı alandan uzmanlar süreçte bulunmalı.
• İlk altı yıldaki iletişim becerileri sonraki yıllardaki iletişim becerilerini yordadığından, mutlaka desteklenmeli.
• Yoğun ve erken müdahale otizmin etkilenme düzeyini azaltır. Bu nedenle erken dönemde yapılan müdahalenin yoğun olması çok önemlidir.
• İlişki temelli müdahalelerde (Örneğin doğal öğretim.) temel beceriler desteklenmektedir ve erken dönemde bu müdahale yöntemlerinin tercih edilmesi daha sağlam adımlar için iyi olacaktır. Uygulamalı davranış analizi gibi uzun zamandır kullandığımız prensipler sembolik oyun, paylaşma amacıyla gösterme, ortak dikkat gibi becerilere çok az odaklandığından biraz geri planda bırakılabilir.
• (Bu önerilerde ne çıkarmamız gerek? Erken dönemde, yoğun ve birçok disiplinden uzman ile çalışmalar yapmalı ve bu çalışmaları ilişki temelli müdahaleler ile desenlemeliyiz.)

Çocukların dili öğrenme şeklinin temelinde taklit becerileri yatar. Peki çocuklar aslında neden taklit eder? Yetişkinin davranışı ile kendi davranışını eşleştirmek istiyor olabilir, taklit ettiği kişi ile duygusal bir bağ kurmak istiyor olabilir. Çocukların görsel bir girdiyi, motor bir çıktı olarak sunuyor olması sosyal taklidin temelini oluşturur. Peki sosyal taklit nasıl oluşur?

• Bireyler bebeklik döneminde seçici taklit ve rasyonel taklit becerileri göstermektedir. Yani rasyonel bir değerlendirme yaparlar ve gözlemlenen davranışlardan birini taklit ederler. Taklit ettikleri bireylerin bir hedefe ulaşıyor olmaları onlar için yeterlidir. (Örneğin babası kavanozdan kurabiye alıp yiyorsa bebek de kavanozdan kurabiye almaya çalışır ancak kendi hareketleri ile bunu yapar ve hedefe ulaşır.)
• Dil öncesi dönemde taklit iletişim amacını anlama işlevini görmektedir. Taklit edilen davranış bağ kurma amaçlı mı ihtiyaç ifade etme amaçlı mı, bize bunu söyler.
• İki yaşındaki bireyler hedefe ulaşmayı taklit ederler ancak yaş ilerledikçe davranışın tamamını taklit etmeye yönelirler. (Örneğin az önceki bebeği ele alalım. Bebek kurabiye kavanozunu kendi hareketleri ile açarken üç yaşına doğru tıpkı babasının hareketleri ile kavanozu açmaya başlar, hareketin tümünü taklit eder.)
• Yaş ilerledikçe taklit, taklit edilen bireyle sosyal bir bağ kurulmasına yardımcı olur ve bu işlevle de kullanılır.
• Otizmli çocuklarda ise sosyal taklit, otizm semptomlarından biri olarak görülür. Tanı alındıktan sonra mutlaka desteklenmesi gereken bir alan olarak karşımıza çıkar. Sosyal taklit hem iletişim hem de etkileşim için önemli bir beceridir, bu nedenle desteklenmesi önemlidir.
• Sosyal taklidin iletişim amacını anlama, modeli keşfetme, etkileşim kurma ve içgüdüsel gereksinimleri besleme işlevleri vardır.

Otizmli çocuklarla sosyal taklit çalışırken şu basamakları takip etmek gerekir:

1. İletişim amacını taklit
2. Nesneleri eylemleri/jestleri taklit
3. Kendiliğinden taklit
4. Ertelenen taklit
5. Genellenen taklit.

Selda Hoca, bu basamakları içeren, hedefinde sosyal taklit ile birlikte ortak dikkat olan "Otizm Spektrum Bozukluğunda Ortak Dikkat Temelli ve Oyun Aracılı Erken Müdahale Programı"nı tanıttı bize. Bu programı uyguladıkları çocukların ortak dikkat ve sosyal taklit becerilerindeki ilerlemelerden bahseden akademisyen ile Işık Bülbül oldu. Bu programın uygulama ilkelerini ise şu şekilde sundular:

1. Ortak dikkat; oyun, sosyal iletişim ve etkileşim düzeyi değerlendirmeleri ile başlar.
2. Otizmli çocukların motivasyonel özelliklerini temel alır. Yani çocukların liderliğinde devam eder.
3. Oyun rutinleri aracılığı ile uygulanır.
4. Uzun ve kısa vadeli uygulanabilmektedir.
5. Herhangi bir müdahale programı ile birlikte uygulanabilir.
6. Amaç; oyunun sıklığını, karmaşıklığını ve çeşitliliğini arttırmaktır.
7. Etkileşimde hedef; nesne değil koordineli etkileşim ve amaçlı iletişim davranışlarıdır.

Bu programda etkileşimin aşamalarından bahsedildi: Obje odaklı, ihtiyaç odaklı ve koordineli etkileşim. Bu basamaklar takip edilerek programın önerdiği beceriler çocuklarla oyun temelli olarak çalışılmakta ve bireylerin ortak dikkat ve sosyal taklit becerileri desteklenmektedir.

Peki bu programı ben bu bloga neden taşıdım? Ülkemizde akademisyenler tarafından yüzlerce çalışma yapılıyor ancak aileler bu çalışmalara sırtlarını dönüp kendi dertlerini/problemlerini çözme telaşına düşüyorlar. Oysaki bu çalışmalar ailelerin bahsettikleri dertleri/problemleri ile yakından ilgili. Örneğin problem davranışlarından şikayet ettiğiniz kızınızın tek eksiği onunla eğlenerek oyun oynamayan bir baba olabilir. Konuşmadığı için kaygı uyandıran oğlunuzun tek ihtiyacı annesi ile oyun oynarken ona konuşma fırsatı sunulması olabilir. Bu programlar bizlere çocuklarımızı daha iyi destekleme ve onlarla ilerleme fırsatı sunar, bu becerileri öğretir. Lütfen bu bilgilere sırtınızı dönmeyin. Çabalamadan hiçbir şey dünden daha güzel olmuyor.

Haftaya görüşmek üzere, sevgilerimle.