Ortak Dikkat Becerileri ve Destekleme Yolları

Merhaba, ortak dikkat hakkında bu blogda hiç konuşulmadığını fark ettiğimden, bu hafta bu konuya yönelmek istedim. Üzerine birçok çalışma yapılan, araştırılan ve biz özel eğitim öğretmenleri tarafından yoğun olarak desteklenen bu beceri alanını derinlemesine incelemeye çalıştım. Umarım hem alanı yeni öğrenen uzmanlar hem de özel gereksinimli bireylerin aileleri bu yazımdan yararlanabilirler. Yazının sonunda, kullandığım kaynaklarımın listesi mevcut, linklere tıklayarak ayrıntılı bilgi edinebilirsiniz. Hadi başlayalım.

Ortak dikkat nedir?

Tohum Otizm'in sayfasındaki tanım gayet sade ve net, olduğu gibi buraya alıyorum: "Kişinin belli nesnelere ya da olaylara ilişkin farkındalığı paylaşmak amacıyla dikkatini, kişiler ve nesneler/olaylar arasında koordine etmesi sürecidir."

Hadi yine de biraz açıklayalım, açalım. Birey bir nesne ya da olayla ilgili fikrini, düşüncesini, duygusunu paylaşmak amacıyla göz kontağı kuruyorsa, nesneler ile kişileri koordine ediyorsa yani sevdiği bir oyuncağı size gösteriyorsa, istemediği bir nesneyi işaret edip yüzüyle üzgün ifadesi yapıyorsa ya da siz işaret parmağınız ile gösterdiğinizde o nesneye/olaya bakıp bir tepki veriyorsa aslında ortak dikkatten bahsedebiliriz. 

Ortak dikkat becerileri neden önemlidir?

• Sosyal becerilerin temeli ortak dikkat becerileridir. Dil ve konuşma becerileri ne kadar ilerlemiş olursa olsun ortak dikkat becerileri gelişmemiş bir bireyin sosyal becerilerde yeterli seviyeye gelmesini beklemek doğru olmayacaktır.
• Aileler ile yaşanacak olan bağ ve "anılar" için de önemlidir. Hiç bu açıdan değerlendirmiyor olsak da ailelerin çocuklarından bekledikleri sıcaklık ve yakınlık için bu beceriler oldukça gereklidir.
• Dikkat yöneltme becerileri ile bağlantılı olduğu için bireylerin diğer bütün becerileri öğrenmesi ile bağlantılıdır. Bu nedenle ortak dikkat becerileri öncelikli olarak çalışılması gereken becerilerdir.
• Ortak dikkat becerileri öğrenmeye hazırlık becerileridir. Yani bu beceri edinimi olmadan öğrenme yaşantısı oluşmasını beklemek doğru olmayacaktır.
• Dil ve konuşma becerileri model almayı, göz kontağı kurmayı ve ortak ilgiyi gerektirir. Bu becerilerin olmaması durumunda dil ve konuşma becerileri de yeterince ilerlemeyecektir.
• Ortak dikkat iletişimin ve işlevsel konuşmanın önkoşuludur.
• Oyun becerileri ile ortak dikkat becerileri arasındaki bağ birçok çalışma ile ortaya konmuştur. Oyun, bir çocuğun en iyi öğrendiği alanken ortak dikkat becerilerinin olmaması bu süreci olumsuz yönde etkileyebilir.
• Ortak dikkat becerileri sosyal öğrenme için oldukça önemli bir önkoşuldur. Ortak dikkati sağlayalamayan bireyler sosyal öğrenme davranışları gösteremeyeceklerinden gelişimleri olumsuz yönde etkilenecektir.

Ortak dikkat becerileri nelerdir?

Ortak dikkat becerilerini ben birkaç gruba ayırdım, kaba değerlendirme formu oluştururken benim için  kolaylık oldu. Bakma becerileri, gösterme becerileri, iletişim becerileri, temel duyguları ayırt etme ya da günlük yaşamda kullanma becerileri ortak dikkat becerilerinin hem önkoşulu hem de bu beceri grubunu oluşturan beceriler. Fikir vermesi açısından aşağıdaki kaba değerlendirme formunu inceleyebilirsiniz.

Ortak dikkat becerilerini günlük yaşantımda çocuğum ile nasıl çalışabilirim?

İlk önerim; çocuğunuz herhangi bir şekilde siz uyaran sunmadan, yani "Bana bak!" ya da "Gözüme bak." demeden size baktığında bunu mutlaka pekiştirin. Her dikkatini yönelttiği anda ona gülümseyerek bakan bir ebeveyn gören çocuk, bu beceriyi daha hızlı öğrenecektir.

Evde sizin değil çocuğunuzun liderliğinin olduğu bir ortam olursa (Burada ev kurallarını yok edin, kuralsız bir ev ortamı oluşturun ve ebeveynlik rollerinizi çocuğunuza verin demek istemiyorum.) ortak dikkat için daha iyi bir ortam hazırlanmış olur. Çocuğunuzun ilgilerini takip eder ve ona eşlik ederseniz, bir süre sonra onun da ortak dikkat becerileri geliştirerek duygularını, düşüncelerini sizinle paylaştığını görebilirsiniz.

Öğretmeninizin verdiği ödevleri eğer günlük yaşama adapte etmekte zorlanıyorsanız öğretmeninizden rutinlerinize bu becerileri gömmesini isteyebilirsiniz. Örneğin kutu içindeki nesneye bakma becerisini her sabah yediği yumurtayı bir kutuya koyarak sunarak ya da çocuğunuzun ihtiyacı olduğunda ulaştığı bazı nesneleri kutulara koyarak kutuyu sizden açmanızı istemesini sağlayarak destekleyebilirsiniz. Bu örnekler benim aklıma ilk gelenler. Bu konuda çocuğunuzu tanıyan öğretmeninizden mutlaka yardım alın. Biz, bu tür durumlar için varız.

Ortak dikkatin model alınan bir süreç olduğunu unutmayın. Sık sık çocuğunuza evdeki diğer bireyler ile birlikte model olun. Örneğin eşinize gösterdiğiniz bir nesneye eşiniz yüksek sesle gülerek tepki verdiğinde yaşadığınız mutluluğunuzu çocuğunuzun fark etmesini sağlayın.

İngilizce ama fikir verici olacağına inandığım için ekliyorum: https://www.youtube.com/watch?v=V-c50HNnPg0&feature=youtu.be

Ortak dikkat becerileri için etkinlik ya da materyal seçimimi sınıfımda nasıl yapabilirim?

Öğretmen arkadaşlara önereceğim ilk nokta ise bir ergoterapi değerlendirmesi olacak. Ortak dikkat nörobilimsel yöntemlerle açıklanmaya çalışıldığında görülmüş ki temel duyusal anomaliler sebebiyle oluşan bir durummuş. Bu nedenle, duyu bütünleme alanında ülkemizdeki en yetkin kişiler olan ergoterapistlerden yardım almakta fayda var. Bu değerlendirme sonrasında ergoterapistiniz size çeşitli konularda yönlendirme yapabilir ve kendi de terapi uygulayarak hızlı ilerlemenizi sağlayabilir.

Geçtiğimiz günlerde bir videoda kocaman bir el gördüm, işaret parmağı ile gösterme hareketi yapan bir el. Bu eli sınıfınıza alarak eğlenceli bir şekilde gösterme çalışabilirsiniz. Bence bu harika bir etkinlik olabilir.

Sınıfınızda renkli, sesli, ışıklı oyuncaklar bulundurarak beklenmedik durumlar oluşturabilirsiniz. Bu beklenmedik durumlarda ortak dikkati sağlamak ve fırsat sunmak daha kolay olabilir.

Prof. Dr. Selda Özdemir'in oluşturduğu bir program var. Bu programın uygulayıcısı olarak ortak dikkat becerilerini destekleme konusunda daha yetkin hale gelebilirsiniz. Bu programı tanıttığım yazıma şuradan ulaşabilirsiniz.

Şuradaki videolar belki size fikir verebilir: https://www.eba.gov.tr/video?&channel=90&sort=a-z&page=3

Aşağıda paylaştığım kaba değerlendirme formu fikir verici olacaktır, oradaki becerileri destekleyebilirsiniz. Eğer Selda Hoca'nın ODSİ programının eğitimini alırsanız bu kaba değerlendirme formuna ihtiyacınız olmayacağından eminim ancak o zamana kadar idare edebilecek bir form diye düşünüyorum.

Bir de sıklıkla doğal öğretim yöntemlerini kullanırsanız, genellemeniz daha kolay olacaktır. Tabi bu da sadece bir öneri, çünkü çocuğunuza ve sınıfınıza en uygun öğretim yöntemini siz bilirsiniz.

Ortak dikkat becerileri kaba değerlendirme formu

Özel eğitim alanında çalışan uzman arkadaşlar için, sadece ortak dikkat becerilerini içeren bir kaba değerlendirme formu hazırladım. Ben bunu, bir öğrencim için ihtiyaç duyduğum bir süreçte hazırlamıştım. Siz bu formu geliştirip, değiştirip kullanabilirsiniz. Eğer farklı önerileriniz olursa bana da e-posta yoluyla bilgi verirseniz çok sevinirim. Birlikte güncelleyerek kullanışlı hale getirebiliriz. Kullanacak olanlara şimdiden kolaylıklar, keyifli dersler diliyorum.

Beceri Alanı	Beceri	BD	Tarih:	Tarih:	Tarih:	Tarih:
Bakma	Herhangi bir uzaklıktaki, herhangi bir nesneye bakar.
	Herhangi bir uzaklıktaki, herhangi bir harekete bakar.
	Herhangi bir olayı başından sonuna dek izler.
	Bir kutudaki nesneye bakar.
	Herhangi bir nesneyi gözlerle takip eder.
	Adına tepki verir.
	Gösterilen yakındaki bir nesneye bakar.
	Gösterilen uzaktaki bir nesneye bakar.
	Sesle yapılan yönlendirme ile istenen nesneye/olaya bakar.
	Sunulan herhangi bir nesneye gösterilmeden bakar.
	Yetişkin konuşurken yüzünü takip eder.
	Sunulan herhangi bir nesneye baktıktan sonra yetişkine bakar.
Gösterme	İstenen nesneyi gösterir.
	İstenen resmi gösterir.
	İstediği nesneyi belli etmek için yetişkinin/uygulayıcının parmağı ile gösterir.
	İstediği nesneyi belli etmek için gösterir.
	İstediği nesneyi belli etmek için yetişkinin/uygulayıcının parmağı ile ve yetişkine/uygulayıcıya bakarak gösterir.
	İstediği nesneyi belli etmek için ve yetişkine/uygulayıcıya bakarak gösterir.
	İstediği nesneyi belli etmek için yetişkinin/uygulayıcının eline bu nesneyi ve yetişkine/uygulayıcıya bakarak gösterir.
	İstediği nesneyi belli etmek için ve yetişkine/uygulayıcıya bakarak, nesneyi eline alıp gösterir.
Sıra alma	Sıra alması beklenen basit motor aktivitelerde yardımsız sıra alır.
	Sıra alması beklenen basit motor aktivitelerde, yetişkin/uygulayıcı ile göz kontağı kurarak yardımsız sıra alır.
	Sıra alması beklenen basit motor aktivitelerde, yetişkin/uygulayıcı ile kendi sesini kullanarak yardımsız sıra alır.
Temel Duygular	Temel duyguları ayırt eder.
	Temel duyguları taklit eder.
	“Sence ne hissediyor?” sorusuna yanıt verir.
	Temel duyguların bağlamı sunulduğunda hangi duygunun olması gerektiğini gösterir/söyler.
	Uygun durumlara uygun duygusal tepkiler verir.
	Herhangi bir konuda fikri/duygusu sorulduğunda yanıt verir.
Oyun	Bu alanda ayrı bir kaba değerlendirme formu hazırlanmıştır, onu uygulayınız.
Etkinlik	Etkinliği istenen süre kadar ve etkileşim kurarak sürdürür.
	Etkinliği istenen sürede ve etkileşim kurarak sonlandırır.
	Etkinliği etkileşim kurarak başlatır.

Umarım faydalı ve fikir veren bir yazı olmuştur. Şimdiden kolaylıklar diliyorum. Haftaya görüşmek üzere.

Kaynaklarım:

http://damlaorucbasesgioglu.blogspot.com/2016/04/ortak-dikkat-calsmalar.html?m=1

https://tohumotizmportali.org/18-1-ortak-dikkat-becerileri/

http://www.cogepderg.com/archives/archive-detail/article-preview/otizmde-ortak-dikkat-becerileri-gzden-geirme/30253

Prof. Dr. Elif Tekin-İftar Hoca'nın mavi kapaklı Otizm kitabı, ki her özel eğitim öğretmeninin başucu kitabı olmalıdır bence.

Linki çok uzun olan şu çalışma