Takıntılar ve Çözümleri

Herkese güzel bir eylül sabahından merhabalar. Sizler isteklerde bulunuyorsunuz ve ben elimden geldiğince sizler için araştırma yaparak yazıları hazırlıyorum, sorularınızı uzunca cevaplamış oluyorum.

Geçtiğimiz günlerde değerli bir öğrenci velimiz takıntı davranışları ve çare yolları ile ilgili bir soru sormuştu. İşte bu yazının tamamında "takıntı" kavramını inceleyeceğiz. Buyurun başlayalım.

...

İsterseniz öncelikle takıntı ve stereotipi arasındaki farkı ortaya koyalım. Takıntı psikolojik bir sorun olarak ortaya çıkar ve çeşitli madde, eylem, hareket vs.'nin çok fazla dokunulması, yapılması, yenilmesi, tutulması vs. gibi hareketlere dayanır. Örneğin tırnak yeme takıntısı, parfüm sıkma takıntısı, uyurken yorganı emme takıntısı gibi. Stereotipiler ise özel bireylerde, özellikle otizmli bireylerde ortaya çıkan, tekrar eden törensel hareketlerdir. Törenseli ısrarla yazıyorum çünkü bu davranışlar bir ritüel gibi belirli an ve yerlerde ya da belirli durumlar sonrasında yapılmaktadır. Örneğin durmaksızın yerinde sallanmak, ellerini belirli bir hizada tutup izlemek, gözlerini kapatıp açmak gibi davranışlar stereotip davranışlardır.

...

Bu ikisi arasındaki farkı ayırt ettiysek şimdi stereotip davranışların söndürülmesi konusuna geçelim. Özel eğitimcileri ilgilendiren kısmı bu, ancak bir sonraki yazımda psikolojik danışmanlık ve psikologları ilgilendiren kısmına da ilgi olursa girebilirim.

Stereotip hareketlerin söndürülmesi:

Stereotip hareketlerin ne olduğunu tanımladık. Amaçlarının ne olduğunu bilmek, bu davranışları söndürmek için nasıl bir yol izlememiz gerektiği ile ilgili fikir verebilir:

• Stereotipiler genellikle uyaran kontrolünü sağlamak ve rahatlamak için kullanılır. Otizmli bireyler bizim algıladığımız dünyadan oldukça farklı bir dünya algılar. Biz bir uyaran algılarken onlar on uyaran ile baş etmek zorunda kalıyorlar. Bu da onlara stres ve gerginlik veriyor. Bu stresten kurtulmak için stereotipilerle rahatlama yoluna gidebiliyorlar.
• Stereotipiler özel gereksinimli bireyin zihnini düzenlemesine yardımcı olur. Yeni öğrendiği bilgiyi eski bilgilerle harmanlama, bağ kurma gibi becerileri gösterirken buna eşlik eden stereotipiler söz konusu olabilir. Örneğin benim bir çocuğum düşünme davranışı gösterirken bir yandan da kollarını çırpardı, bir süre bu davranışa izin vermemin ardından zamanla bu davranışın sönmesi için müdahaleye başlamıştım ve çocuğum, ilerleyen dönemde kollarını çırpmadan düşünmeyi öğrenmişti. (Hatırlayıp duygulanmak ne güzel!)
• Çoğunlukla bireylerin kendini uyarmasına yönelik de olabilmektedirler. Bütün bir ders zorla masada oturtulan bir birey ders sonrası yerinde zıplama davranışı göstererek kendini uyarabilir. 

Stereotip davranışların amacı genelde bunlar olduğuna göre davranışı söndürmeyi hedeflerken öncelikle şunlara dikkat edilmeli:

1. Çocuğumunda bu davranış neden oluşuyor?
2. Çocuğum hangi uyarandan kaçmak için bu davranışı gösteriyor?
3. Çocuğum hangi pekiştireci almak için bu davranışı gösteriyor?
4. Çocuğum bu stereotipi durdurursa yerine herhangi bir davranış koyabilir mi?
5. Bu davranışa neden ihtiyaç duyuyor?
6. Bu stereotip davranış çocuğuma zarar veriyor mu? Öğrenmesine engel oluyor mu? Çevresine zarar veriyor mu? (Problem davranışı belirlerken de ayı soruları soruyorduk hatırlarsınız.)

Soruları cevapladınız ve gördünüz ki bu davranış söndürülmesi gereken bir davranış. Şok, hata düzeltme, mola, aşırı düzeltme ve fiziksel egzersiz gibi artık günümüzde kullanılmaması gereken ve ceza odaklı uygulamalar hâlâ ülkemizde yapılıyor, malesef. Ancak bunların hiçbir işe yaramadığı da çok açık ortada. Bunun yerine daha işlevsel ve kalıcı bir adım atılmalı. Ben ise sıklıkla kullandığım olumlu davranış desteğini önereceğim yine: Yeni bir davranış öğretin, diyeceğim.

...

Örnekler verelim:

Vokal stereotipi --- Her uyarana tepki verdikten sonra "Harika" deme davranışı --- Her uyarana tepki sonrası ağzı kapalı bekleme çalışılabilir.

Motor stereotipi --- Grup derslerinde gürültü artınca ellerini gözünün önünde hareket ettirme davranışı --- Gürültü artınca bundan rahatsız olduğunu arkadaşlarına belirtmesi öğretilebilir.

Görsel stereotipi --- Evde herkesin sohbet ettiği bir anda televizyona gözünü koyarak aşırı ışığa maruz kalma davranışı --- Televizyonu uzaktan izleme öğretilebilir/Televizyonun parlaklık ayarı önce maksimuma getirilebilir, ardından aşamalı olarak düşürülebilir.

İşitsel stereotipi --- Serviste giderken kulaklarını tıkama davranışı --- Servisten inene dek kolları bağlı bekleme çalışılabilir/Servis boyunca kulaklıkla müzik dinleme çalışılabilir.

Dokunsal stereotipi --- Her ders elinde plastik bir oyuncağı sıkıca tutarak sınıfa gelme davranışı --- Sınıf kuralları öğretilebilir/Oyuncağın işlevi öğretilerek derste kullanılamayacağını ayırt etmesi sağlanabilir.

....

Bütün bunlara ek olarak stereotipi müdahalesinde oldukça işlevsel bir yer edinmiş olan duyu bütünlemeden bahsedeceğim. Duyu bütünleme terapisi ile ilgili daha önce bir yazı yazmıştım. Bu yazımdan yola çıkarak söyleyebilirim ki stereotipilere müdahalede duyu bütünleme olmazsa olmaz. En azından bir değerlendirme alarak çocuğunuzun var olan stereotipileri üzerinde duyularının etkisini öğrenebilir ve buna göre bir müdahale uygulayabilirsiniz.

...

Ayrıca şu noktaya parmak basmadan geçmeyelim: Böyle bir müdahale bir özel eğitim öğretmeni tarafından planlanmalıdır. Aileler kendileri, evlerinde böyle bir müdahale programı uygulamakta zorlanabilirler ve yetersiz kalabilirler. Ailelerin, öğretmenlerin (Hem kaynaştırma hem özel eğitim.) bir arada uygulayacağı ve planlayacağı programlar daha profesyonel, işlevsel ve kalıcı olacaktır. İhmal etmeyin.

...

Umarım sizler için yararlı ve ilgi çekici bir yazı olmuştur. Şimdiden uygulamalarınızda kolaylık diliyorum. Görüşmek üzere sevgiler.