Problem Davranış mı Davranış Problemi mi?

Yepyeni bir haftadan merhabalar. Bu hafta üzerinde senelerdir bilgi sahibi olduğum ancak velilerime, diğer uzman arkadaşlara anlatırken zorlandığım bir konuyu kısaca özetlemeye çalışacağım. Hatta birkaç cümle ile özetleyeceğim, o derece kısa bir yazı olacak bu.

...

Sıklıkla problem davranışları davranış problemi gibi algılayan veliler, davranış problemini problem davranış olarak algılayan öğretmenler ile karşılaşıyorum. Bazen ben de çocuğum ile öyle ileri düzeyde sempati yaşıyorum ki bu ayrımı yapamaz oluyorum. Bu yazımda ikisi arasındaki farkı anlatacağım.

...

Problem davranış, birey tarafından kasıtlı şekilde yapılan, bireyin ve çevresindekilerin öğrenme yaşantılarını ve vücut bütünlüklerini, güvenliklerini, sağlıklarını tehdit eden davranışların tamamıdır. Bu tanım herhangi bir kitaptan alınan bir tanım değil, benim tanımım.

Problem davranış konusu; özel eğitim alanında çalışan, temel davranış değiştirme prensiplerini bilen bütün uzmanların çalışabileceği, müdahale edebileceği bir alan. Hele ki bu uzman Uygulamalı Davranış Analizi biliyorsa harika!

Peki ya davranış problemi?

Davranış problemini seneler önce PDR bölümünden Prof. Dr. Emine Gül Kapçı hocam kısaca şöyle anlatmıştı derste: "Kasıtlı olmayacak, birey farkında olmadan yapacak. Davranış problemini problem davranıştan ayıran, bizim işimiz haline getiren temel nokta budur." Hâlâ notlarımda bu yazı durur.

Davranış problemi alanı, deneyimlerimle ve literatürde yaptığım taramalarla gördüm ki biz öğretmenlerin/özel eğitim alanında çalışan uzmanların müdahale edebileceği bir alan değil. Sıklıkla psikolojik destek ya da ilaç desteği ile davranış problemlerine müdahale edilmesi gerekiyor. 

Kısaca, çocuğunuzda problem davranış varsa özel eğitim öğretmeninizden, çocuk gelişimcinizden yardım isteyebilirsiniz; ancak söz konusu davranış, davranış problemi ise burada bir psikiyatrdan ya da bu alanda çalışan uzman doktorlardan yardım almalısınız.

Peki bu yazı neden?

Bu yazı, davranış problemini problem davranış olarak görmeye çabalayıp, müdahale etmeye çalışırken kendini yetersiz hisseden bütün uzman kardeşlerime. Arkadaşlar, bazı şeyler bizim alanımız dışında kalıyor, konsültasyon bu noktada devreye giriyor. Hepsi bu. Nefes al ve yönlendir.

Haftaya görüşmek üzere.

Çevredeki İnsanlara Mektup

Merhabalar, bu hafta sizlere aslında planlamadığım ama sizinle paylaştığımda güzel bir yere varacağına inandığım bir mektup paylaşmak istiyorum.

Bir öğrencimizin yoğun ve tehlikeli olan problem davranışına müdahale etmek için bir "Davranış Değiştirme Programı" hazırladık. Bu programı ailemize anlatırken annenin de babanın da ilk sorusu şu oldu: Biz bu teknikleri uygularken, çevremizdeki insanların bizi yoran tepkileri ile karşılaşıyoruz. Bu tepkiler bizi çok üzüyor. O zaman ne yapalım? O insanlara biz ne diyelim?

Benim de şöyle bir önerim oldu: Bir mektup yazalım, bu mektubu o esnada karşınızdaki insanlara verin. Hem böylece davranış değiştirme yönteminizi uygularken sekteye uğramamış olursunuz hem de süreç içerisinde çocuğunuz mazur görülmesi gereken durumları hissetmemiş olur.

Düşünsenize, çocuğunuzun çevresindeki çocuklara vurma davranışı var. Bu davranışı gösteriyor ve siz davranışın yerine koymak istediğiniz uyuşmayan davranışı sunarken bir anne geliyor ve size bağırmaya başlıyor. Anneye çantanızdan mektubu çıkarıp veriyorsunuz ve öğretiminize devam ediyorsunuz. Mis.

Mektubu burada sizlerle de paylaşmak istiyorum. Mektup üzerinde yapmak istediğiniz değişiklik önerilerine, bu mektupla ilgili görüşlerinize her zaman olduğu gibi kapılarım sonuna kadar açık. Kullanmak isterseniz de, tabi kullanabilirsiniz. Bu mektup farkındalık oluşturmak isteyen her özel eğitim gönüllüsünün elinde olsa ben de çok mutlu olurum.

Buyurunuz mektup, haftaya görüşmek üzere.

Merhaba, 

Mektubumuzu okuduğunuz için öncelikle çok teşekkürler. Az önce yaşanan 

durum için özür dileriz ancak özel gereksinimli bir çocuğun topluma ayak 

uydurması için çabaladığı bir ana şahit oldunuz. Eşlik ettiğiniz için çok teşekkür 

ederiz. 

Özel gereksinimli çocuklarımız için ailelerine çeşitli davranış değiştirme 

programları öneririz. Bu programlar bazen dışarıdan çok ağır görünebilir ancak 

her şey çocuğumuzun iyiliği için organize edilir. Az önce karşılaştığınız çocuğumuz 

ve ailesi de böyle bir süreçten geçiyor. Bu süreç, onlar için yeterince yorucu ve 

zorlayıcı. Problem davranışların, özel eğitimi bilmeyen insanlar tarafından yanlış 

yorumlanması onları daha da zorluyor. 

Az önce yaşadığınız olumsuz durumu, güzel evladımız kasıtlı olarak yapmış değil. 

İletişim kurmakta zorlandığı için yanlış davranışlar göstermekte. Bizim amacımız 

ise ona, doğru şekilde iletişim kurmayı öğretmek. Sizden, her şeye rağmen 

alacağı bir gülümseme, bizim bütün çalışmalarımızı olumlu yönde etkileyecek. 

Buraya kadar okuduğunuza göre siz de bir özel eğitim gönüllüsüsünüz demektir. 

Çevrenizde gördüğünüz özel gereksinimli çocuklar ve ailelerine uzun uzun 

bakmayarak, yardım istemedikleri sürece yardım için onlara soru sormayarak, 

çocukları olumsuz bir davranış gösterdiğinde büyük tepkiler göstermeyerek 

toplumsal farkındalık oluşturmamıza yardımcı olabilirsiniz. 

İlginiz ve işbirliğiniz için çok teşekkürler. 

Olumlu Davranışsal Destek Nedir?

(Görseldeki kitap bu yazıdaki tek kaynak kitabım. Ayrıntılı bilgi için Şerife Yücesoy Özkan hocamızın bu kitabını edinmeniz değerli bir tercih olacaktır.)

Özel gereksinimli olsun olmasın hepimizin çocuklarının ya da öğrencilerinin olumsuz davranışları vardır. Tırnak yeme, burun karıştırma, yerinde sallanma, arkadaşının saçını çekme gibi davranışları genel ifade ile problem davranış olarak nitelendirebilir.

Peki problem davranış nedir?

Problem davranış; öğrencinizin ya da çocuğunuzun öğrenmesini olumsuz yönde etkileyen, kendisine ve çevresine zarar vermesine sebep olan davranışlardır diyebiliriz kabaca. Yani; problem davranış çocuğumuzda hoşumuza gitmeyen ya da olmasını istemediğimiz özelliklerden ziyade onun öğrenme yaşantıları ya da bağımsız yaşam becerileri ile ilgili bir konu. (Davranış problemi ise psikolojik bir boyuttur, problem davranıştan farklıdır. Dürtüseldir ve farkında olmadan yapılır. Davranış problemine bir öğretmen müdahale edemez, bu bir psikolojik danışmanın ya da psikologun işidir. Bu konuda ayrıca bir yazı yazarak davranış problemi ile problem davranışı ayırmak yerinde olacak gibi. O zaman şöyle diyelim: Bu başka bir yazının konusu.)

Bu problem davranışlarla evde nasıl baş edebilirim? Cevabımız çok basit. Tutarlı olarak. Bu tutarlılığı olumlu davranışsal destek vererek daha rahat kullanabilirsiniz.

Olumlu davranışsal destek nedir? İstenmeyen davranışın oluşmasını engelleyecek ya da istenmeyen davranışa sebep olan davranışın tam tersi davranış sergilemesini sağlayacak davranışların öğretimine dayalı bir müdahale yöntemidir. Yani televizyon izlerken tırnak yiyen birine örgü örmeyi önermek aslında bir olumlu davranışsal destektir. Ya da her okuldan dönüşünde okuldan başka bir arkadaşının kalemiyle gelen bir öğrenciye kendi kaleminin işaretini ve onun kendi kalemi olduğunu öğretmek bir olumlu davranışsal destektir.

Olumlu davranışsal destek diğer yöntemlere göre daha kullanışlı, kalıcı ve etik çözümler sunar. Benim en yoğun kullandığım yöntem budur. Yeni bir davranış öğretirken bir yandan da problem davranışları söndürmek oldukça keyifli bir süreç.

İsterseniz olumlu davranışsal destek sürecini, daha anlaşılır olması için basamaklandıralım:

1. Problem davranışın ne olduğunu bulun ve net bir ifade ile ortaya koyun. ("Kızım tuvalete her gittiğinde elini klozete sokuyor." "Oğlum bir saat içerisinde 24 kez burnu ile oynuyor." gibi.)
2. Problem davranışın sebebini bulun. Genelde problem davranışlar bir şeyleri elde etmek ya da bir şeylerden kaçınmak için kullanılır. Bu sebebi bulmak en önemli basamak. ("Kızımın klozete elini sokmasının sebebi suyla oynamayı sevmesi." "Oğlumun burnunu karıştırmasının sebebi burnu aktığı zaman burnunu silmeyi bilmiyor olması.)
3. Problem davranışın amacına paralel olarak o amaca ulaşmasını sağlayacak olumlu bir davranış bulun. Amaca ulaşması için kabul edilebilir bir davranış saptayın. ("Kızımın klozetteki suyla oynamasını engellemek için her tuvalet sonrası onunla suya temas etmesini sağlayan oyunlar oynayabilirim. Kızımla klozetteki su dışındaki kurallara uygun sularla oynama çalışabilirim." "Oğluma burnunu silmeyi öğretebilirim.")
4. Bu davranışı edinmesi için model olun. Bu model olma aşamasında ise her zaman tutarlı olun. Bir şey evetse her zaman evet, hayırsa her zaman hayır olmalıdır. Bu tutarlılık öğrenme hızını arttıracaktır.

Aslında bütün bu basamaklar çocuğunuzun okulunda öğretmeni tarafından kullanılan basamaklardır. Siz ailelere düşen en büyük görev öğretmenin derste verdiği olumlu davranış öğretimini evde en güzel ve tutarlı şekilde devam ettirmektir.

İsterseniz bir örnekle yazımı bitireyim:

A. 10 yaşında orta derecede zihinsel engeli bulunan bir öğrencidir. Gittiği eğitim uygulama okulunda kalabalık bir sınıfta olması ve 7 kişilik kalabalık bir ailede olması sebebiyle, dil becerilerini kullanmayıp saçlarını çekerek ilgi çekmek istemektedir.

Burada problem davranış saçlarını çekmek ve amacı ise ilgili elde etmektir. Burada ilgi çekmesini sağlayacak kabul edilebilir bir davranışı öğrenmeye ihtiyacı vardır. Bu davranış da annenin ya da öğretmenin (O an otorite kim ise) yanına gidip elini tutmak olarak belirlenebilir.

Öğretmen her saç çekme davranışı gösterdiğinde fırsat öğretimi ile yanına gelmesini ve elini tutmasını, ilgi almasını sağlar. Evde de anne saç çekme davranışını görmezden gelerek ilgi istediği zaman elini tutmasını sağlar. Her zaman tutarlı olur. "Artık canıma tak etti yeter!" diyerek saçını çektiği rastgele bir zamanda bu konuda onu azarlamaz ya da bu konuyla ilgili konuşmaz. Tamamen sürece odaklı olur ve davranışın öğrenimiyle problem davranışın sönmesini bekler.

Aslında üstesinden gelinmez sanılan problem davranışlar tutarlı olunduğunda çok çabuk sönebilir. Yeter ki okullarda verilen eğitimleri evde destekleyici etkinliklerle devam ettirebilelim.

Umarım siz değerli velilerimiz için kullanışlı bir yazı olmuştur. Soru, öneri ve görüşlerinize her zaman açığım. Şimdiden kolaylıklar ve iyi çalışmalar. Sevgiler.