Günlük Yaşam Becerileri ve Destekleme Önerileri

Merhaba. Bu hafta, özel eğitimin asıl hedefi olan bireyi bağımsızlaştırma için gereken en önemli beceri gruplarından biri olan günlük yaşam becerilerini konuşalım istedim. Hadi başlayalım.

Günlük yaşam becerileri kısaca; bir günümüzü bağımsız şekilde yaşayabilmek için gereken becerilerdir. Bu beceriler, Öncül ve Çiftçi Tekinarslan'ın "Özbakım ve Günlük Yaşam Becerilerinin Öğretimi" kitabında oldukça kapsamlı şekilde gruplandırılmış: Yemek yeme becerileri, giyinme becerileri, kişisel temizlik ve bakım becerileri, tuvalete ilişkin beceriler, ev içi becerileri ve toplumsal kaynakları kullanma becerileri. Bu gruplandırma, bu güne kadar gördüğüm en kapsamlı gruplandırma.

İsterseniz önce bu becerileri örneklendirelim, konuşalım. Sonra da nasıl çalışabileceğimizi, evde nasıl destekleyebileceğimizi tartışıp yazımı sonlandırayım.

Yemek yeme becerileri

Emme refleksinden tutun da yemek yemek için alışveriş yapmaya kadar yemeğe dair geniş bir beceri ağı vardır. Sadece beslenme olarak nitelendirmek yerine yemek yeme/hazırlama/toplama sürecinin sosyal temellerini ve toplumsal temellerini görmemiz gerekir (1).

Özel gereksinimli bir ergene kaşıkla yeme yemeyi öğretiyorsak asıl hedefimiz onun bağımsız beslenmesini sağlamak olabilir ama öte yandan sofrada ona bakım vermeden yemek yiyen yetişkinin hayat kalitesi artmış olur, kaşıkla yemek yemeyi kendi başaran bir ergenin toplumsal kabulü daha kolay olabilir. Bu boyutlardan da değerlendirmekte fayda var.

Giyinme becerileri

Giyinme becerileri deyince aklınıza sadece giyinme becerileri gelebilir ancak bir kıyafeti giyme, topluma uygun giyinme, mevsime uygun giyinme, uygun kıyafet seçme gibi becerileri de kapsar (1).

MEB'in bize önerdiği modüllerde sıklıkla sadece giyinme ve soyunmanın öğretilmesinin yeterli olduğunu göreceksiniz. Ancak bağımsızlık için, yaz mevsiminde tişört giymesi ve yaşadığı toplumun normlarına uygun giyinmesi bir bireyin sosyal kabulü için oldukça önemlidir.

Burada "kişisel özgürlük"lerden bahsetmek için bir parantez açmak istiyorum. Özel gereksinimli bireylere "toplumun normlarına göre giyinmeyi dayatmak"tan bahsetmiyorum. Demek istediğim, beden korunumunu sağlamak ve toplumsal uyumu sağlamak için giyinmekten bahsediyorum. (Kapsayıcı ve herkesin özgürlüğüne saygılı bir dil geliştirmek çok mühim olduğu kadar zor da, öğreneceğiz.)

Kişisel temizlik ve bakım becerileri

Bireylerin beden sağlıklarını korumak için göstermeleri gereken becerilerdir (1). Kişisel temizlik, el yıkamadan tutun da yaşadığı odayı havalandırmaya kadar giden beceriler olabilir.

Burada kişisel temizlik vurgusunu Avşar Hoca'dan bir alıntıyla yapmak istiyorum. Bizim kültürümüzde sınırlı şekilde temizlik öğretiliyor. Yani tuvalet eğitimi veriliyor ancak tuvalet eğitiminin içinde el yıkama ihmal ediliyor (2). Bu nedenle kişisel temizliği bir bütün olarak algılamalı ve ona göre uygulamalar yapmalıyız.

Burada önerim şu; öğretim yapmıyor olsanız, çocuğunuz o beceriyi nasıl uygulardı? Nasıl uygularsa o beceri öğrenilmiş olurdu? Bunu düşünerek beklentinizi ya da almanız gereken destekleri belirleyebilirsiniz.

Tuvalete ilişkin beceriler

Yukarıda da bahsettiğim gibi tuvalet becerileri de sadece tuvalete gidip, klozete oturup, dışkıyı sifon ile göndermekten ibaret değildir. Uygun tuvaleti geçme, tuvalet öncesi ve sonrası temizlik gibi beceriler de bu becerilerin içindedir (1).

Yine Avşar Hoca'nn aynı seminerinden alıntı yapacak olursam; sıklıkla yapılan hata tuvalet eğitiminde nereye dışkılama yapılacağının öğretilmesi ama nasıl yapılacağının öğretilmemesidir (2). Çoğu yetişkin sağlıklı şekilde tuvalete gidip, temiz bırakarak ayrılmayı başaramamaktadır çünkü nesiller boyu süregelen olumsuz öğrenme ya da eksik öğrenme aktarımı sebebiyle insanlar yaptıkları yanlış uygulamaların farkında değillerdir (2).

Tuvalet eğitimi verirken yukarıda bahsettiğim ihmali de göz önünde bulundurarak, bütüncül bir bakış açısı ile bakmakta fayda vardır (1,2).

Ev içi becerileri

Özel gereksinimli olsun olmasın bir bireyin, bir evde yaşaması ve yaşamını sürdürebilmesi için gereken bütün becerilerdir, diyebiliriz.

Evin uygun bölümlerinde uygun davranışlar sergilemek (Örneğin sadece banyoda mastürbasyon yapmanın öğretimi, sadece tuvalette çiş yapmanın öğretimi, mutfakta masa silme becerisinin öğretimi gibi.), günlük yaşam için gereken (beslenme, uyuma gibi) davranışların rutinlerini oluşturmak, güvenlik becerileri, mutfak becerileri örnek olarak verilebilir (1).

Kitapta özellikle ev becerilerinin, özel gereksinimli bireylerin iş bulması konusunda önemli yeri olduğunun vurgusu yapılmış (1). Bu bilgi benim ilgimi fazlasıyla çekti. Ayrıntılı bilgi almak isterseniz kitabı edinmenizi öneririm.

Toplumsal kaynakları kullanma becerileri

Öncelikle toplumsal kaynaklara örnek verelim: ATM kullanma, marketten alışveriş yapma, sinemaya gitme gibi toplumsal olarak hepimize sunulan olanakladır. Bu olanaklardan, kaynaklardan yararlanılmasını sağlayan bütün beceriler toplumsal kaynakları kullanma becerileridir (1).

Oldukça kapsayıcı bir tanım olduğu için bundan sonra sık sık kullanacağımı düşünüyorum.

Aileler için destekleme önerileri:

• Her zamanki gibi ilk yapacağımız şey özel eğitim öğretmeninize danışmak.
• Eğer hali hazırda bir özel eğitim öğretmeni ya da bir çocuk gelişimi uzmanı çocuğunuzun hayatında yoksa güvenebileceğiniz bir uzman seçmek ve ondan ayrıntılı bir değerlendirme talep etmek doğru olacaktır. Bir çocuk gelişimci kaba değerlendirme alıp özel eğitim öğretmeni de ayrıntılı değerlendirme alırsa tadından yenmeyen bir süreç olabilir.
• Daha sonra özel eğitim öğretmeninizin yaptığı plan ve yönlendirmeler ile süreci takip edebilirsiniz.
• Eğer bu imkanlara erişiminiz yoksa MEB'in sitesinde, çocuğunuzun yetersizliği ile ilgili destek eğitim programlarının içinden ilgili modülü seçip, oradaki kaba değerlendirme formundan çocuğunuzda hangi becerilerin olup hangi becerilerin olmadığını tespit edebilirsiniz.
• Bu tespitin ardından sizin için en önemli olan, çocuğunuzun daha bağımsız olması için bir an önce öğrenmesi gereken beceriyi seçebilirsiniz.
• Bu beceriyi daha önce anlattığım şekilde analiz edebilirsiniz.
• Daha sonra analiz ettiğiniz becerinin her bir basamağını çocuğunuzun öğrenmesi için evde fırsatlar sunabilirsiniz.
• Bu fırsatlar bağlama uygun, anlamlı ve çocuğunuz için "Bu nereden çıktı?!" dedirtmeyecek zamanlarda olursa harika olur.
• Çocuğunuzun bir beceriyi edindiğini; beceriyi üç farklı zamanda ve yerde uyguladığında anlayabilirsiniz.

Umarım yardımcı olan bir yazı olmuştur. Haftaya görüşmek üzere.

Kaynaklarım

1- Editörlüğünü Dr. Öğr. Üyesi Nuray Öncül ve Prof. Dr. İlknur Çiftçi Tekinarslan'ın yaptığı "Özbakım ve Günlük Yaşam Becerilerinin Öğretim" kitabı.

2- Doç. Dr. Avşar Ardıç'tan 2019 Ocak ayında aldığım Yoğunlaştırılmış Tuvalet Eğitimi Modeli eğitimi notlarım.

Beceri analizi nedir?

Herkese keyifli bir bayramın son gününden merhabalar. Geçen hafta bahsettiğimiz beceri analizi yazısını sizler için hazırladım. Şimdiden iyi okumalar.

Beceri analizi kavramı, içindeki kelimelerle kendini ele veriyor, bir becerinin enine boyuna analiz edilmesi demek. Özel eğitimde biz bu kavramı, bir becerinin basamaklarına ayırma işlemi için kullanmaktayız. Örneğin bardaktan su içme becerisini çalışırken direkt çocuğumuzun eline bardağı verip içmesini sağlamak yerine daha da basit olması için bu beceriyi alt basamaklarına ayırıp bu basamakları çalışıyoruz.

Aslında beceri analizi bundan ibaret.

Ancak beceri analizi yaparken dikkat edilmesi gereken birkaç unsur var:

• Her bir basamak bir davranıştan oluşmalıdır. "Bardağı tutup ağzına götürür." gibi bir basamak olamaz. Çünkü burada iki eylem söz konusu, hem tutmak hem ağzına götürmek. Bunun yerine bu basamak ikiye bölünmeli: "Bardağı tutar." "Bardağı ağzına götürür." şeklinde.
• Beceri analizi bireye göre hazırlanmalıdır. Kimi birey için aynı beceri iki basamaktan oluşurken başka bir birey için on basamaktan oluşabilir.
• Beceri analizinde herkesin anlayacağı ifadeler yer almalıdır. Örneğin Ali sol elle yemek yiyen bir çocuk olsun. Beceri analizinde "kullandığı eli" tabirini kullandığımızda farklı bir eğitimci bu basamağı çalışırken genellikle sağ el kullanıldığı için bütün dersi sağ el üzerinden götürebilir. Ya burada bir parantez açılmalı ya da kullandığı eli belirtilmelidir.
• Beceri analizleri ölçüt bağımlı ölçü araçları olarak sıklıkla kullanılır. Bu nedenle bu basamakları oluştururken hedefinize uygun olup olmadığını doğru belirlemeniz gerekir. Örneğin yemek sonrası temizlik kurallarına uymasını istediğiniz çocuğunuzun beceri analizine "Bulaşıkları yıkar." yazdığınız zaman bu hedefinize hizmet etmez ve sizi farklı bir yola sürükler.
• Bu maddenin üzerine hemen ekleyelim. Beceri analizindeki maddeleriniz genel davranışları kapsamamalı. Unutmayın ki siz bir becerinin analizini yapıyorsunuz, daha öz ve sade bildirimler oluşturmalısınız.
• Becerinin analizi yapılırken sıraya dikkat edilmelidir. Sıranın yaratacağı karışıklık öğrenme sürecine zarar verebilir ve sürecin olduğundan uzun sürmesini sağlayabilir.
• Beceri analizini yaparken yetişkin ya da öğretmen kendisi beceriyi uygularken önce kendini videoya çekip ardından bu videoyu izlerken basamakları oluşturabilir. Böyle bir yöntemde beceri analizi yapımında herhangi bir sorun çıkma ihtimali en aza iner. Buna ek olarak bellekten beceri analizi yapma, başka birini izleyerek ve bizzat yaparak beceri analizi yapma da söz konusudur. Bunlar net kurallarla ayrılmayan konular olduğundan kişi nasıl rahat yazıyorsa o şekilde yapmalıdır.
• Beceri analizinde iki yöntem olduğunu bir önceki yazımda açıklamıştım. Geriye doğru zincirleme ve ileriye doğru zincirleme.İleriye doğru zincirlemede beceri ilk yapılan basamaktan başlanır ve son yapılan basamağa doğru gider. Geriye doğru zincirlemede ise son yapılan basamaktan başlanır ve ilk basamağa doğru gidilir.
• Yukarıda bireyselleştirmeden bahsettik ancak buradan büyük bir parantez açmak gerek. Beceri analizi hangi çocuk için yapılıyorsa onun fiziksel ve zihinsel durumuna göre basamaklar uyarlanmalıdır. Örneğin yürüme becerisini edinmemiş bir çocuk için beceri analizine "Mutfağa gider." gibi bir ifade yazmaya gerek yoktur.
• Beceri analizi genellikle özbakım, günlük yaşam becerileri gibi becerilerde kullanılır ancak özel eğitimin temel mantığı olduğu için her beceri alanında rahatlıkla kullanılabilmektedir. Özel eğitimin temeli bu basamaklandırmaya dayanmaktadır: Basitleştirerek, azar azar ama kalıcı öğretim.

Neden beceri analizi?

1. Çocuğunuzun beceriyi neden yapamıyor olmasıyla ilgili ayrıntılı ve net bir bilgi sunar.
2. Öğretim esnasında daha net ve gerçekçi hedefler belirlemenize yardımcı olur.
3. Öğretimi kolaylaştırır.
4. Parçalayarak, basitleştirerek öğretimi sağladığından becerilerin öğrenim süresini kısaltır.
5. Çocuğunuzda var olan ilerlemeyi görmenizi daha net bir hale getirir.

Beceri analizi örneği

Beceri: Saç kurutma makinesi ile saçını kurutur. 

(İleri doğru zincirleme)

1. Saç kurutma makinesini yerinden alır.
2. Saç kurutma makinesinin fişini güvenli şekilde prize takar.
3. Havluyu başından çıkarır.
4. Havluyu yerine koyar.
5. Aynanın karşısına geçer.
6. Saç kurutma makinesinin düğmesine basar.
7. Makineyi saçının her yerine tutar.
8. Saçları kuruyunca makineyi kapatır.
9. Makinenin fişini prizden çeker.
10. Makineyi yerine koyar.

(Geriye doğru zincirleme)

1. Makineyi yerine koyar.
2. Makinenin fişini prizden çeker.
3. Saçları kuruyunca makineyi kapatır.
4. Makineyi saçının her yerine tutar.
5. Saç kurutma makinesinin düğmesine basar.
6. Aynanın karşısına geçer.
7. Havluyu yerine koyar.
8. Havluyu başından çıkarır.
9. Saç kurutma makinesinin fişini güvenli şekilde prize takar.
10. Saç kurutma makinesini yerinden alır.

Umarım sizler için yararlı ve merak uyandırıcı bir yazı olmuştur. Diğer yazılarımızda görüşmek üzere. Sevgiler.