Taklit Becerilerinin Edinimi

Öğrenmeye hazırlık becerilerini tek tek ele aldığımız yazıların devamı geliyor. Bu yazımda da sizinle taklit becerilerinin edinimi, nasıl çalışılabileceğini ve tabi ki diğer alanlara etkisini konuşacağız.

Taklit becerileri dil ve konuşma becerileri başta olmak üzere birçok beceri alanında farkındalık yaratması, öğrenme hızını arttırması için önemli bir beceridir. Taklit becerileri normal gelişim gösteren bireylerde doğum sonrasında hızla oluşurken özel gereksinimli bireylerde bu becerinin öğretimi gerekebilir. Taklit eden bir çocuk;

• Etrafında gördüğü pekiştireç alan davranışları deneyimleyerek yeni beceriler öğrenebilir.
• Bir sesin nasıl çıkarılacağını görerek bu sesin doğru sesletim şeklini günlük yaşamda kullanabilir.
• Öğrenmesi beklenen bir davranışı model alarak öğrenebilir ki bu da öğrenim hızını arttırır.
• Etrafında gördüğü ve sonucunda pekiştireç almayan davranışları kendisinde de varsa söndürmesini sağlar.
• Oyun esnasında öğrenmenin oluşmasını hızlandırır.
• Çevresel farkındalık sağlar.
• Bilişsel hızı daha da arttırır.

Bunlara daha birçok şey eklenebilir. İlk aklıma gelenler bunlar oldu.

Taklit becerisinin çeşitli basamakları vardır. Daha önce bekleme ya da ada tepkide olduğu gibi bireysel basamaklandırma yapmaktansa genel olarak ilerlenmesi gereken basamaklardır bunlar. Bireyselleştirilebilecek kısmı ise hangi basamakta ölçütün ne olacağı.

Öncelikle isterseniz bu basamakları verelim ardından örneklendirelim:

1. Nesneyle kaba motor becerileri taklit etme (Örneğin bir futbol topuna tekme atma vs.)
2. Nesne olmaksızın kaba motor becerileri taklit etme (Yerinde zıplama vs.)
3. Nesneyle ince motor becerileri taklit etme (Pinpon topunu parmaklarıyla tutma vs.)
4. Nesne olmaksızın ince motor becerileri taklit etme (Parmaklarını istenen şekilde kapatıp işaret parmağını gösterme vs.)
5. İki basamaklı motor becerileri taklit etme (Önce masaya vurup ardından başını tutma vs.)
6. Üç basamaklı motor becerileri taklit etme (Yerinde zıplayıp, durup poposunu sallayıp ardından ellerini dizlerine vurma vs.)
7. Yüz ifadesi taklit etme (Örneğin dilini çıkarma, gülme, şaşkınlık, ağzını kapatma vs.)
8. Yansıma ses taklit etme (Hav hav, şırıp şırıl, hapşu, haan, ııığ vs.)
9. Vokal sesleri taklit etme (A, e, o gibi ünlü sesleri taklit etme vs)
10. Tek heceli kelimeleri taklit etme (As, et vs. başlanıp ardından sert, kurt gibi kelimelere dek basamaklandırılmış kelimeleri taklit etme)
11. İki ve daha çok heceli kelimeleri taklit etme (Elma, kahveci, tuhafiye vs gibi kelime taklidi. -Bu konuda dil ve konuşma terapistlerinden yardım almak eğitimin kalitesini arttırır.)

Görüldüğü üzere ilerleyen basamaklar tamamen dille ilgili basamaklar. Bireyselleştirebileceğiniz kısma geri dönelim. CP tanısı olan bir çocukla motor beceri taklitlerini geçip çocuğun taklit edebileceği basamaklardan başlanabilir. Bu konuda öğrencinizin fizyoterapisti ile görüşmeniz daha sağlıklı karar vermenize yardımcı olur. Ağır derecede zihinsel engeli olan bir çocukla bir basamağı birkaç ay çalışabileceğinize de hazırlıklı olmanız gerekiyor. (Bu özel eğitimin doğasında olan ve alan mezunu bütün öğretmenlerin hazırlıklı olduğu durumu ailelere ve diğer alanlardan öğretmen arkadaşlara iyi anlatmak gerekmektedir.) Ekolalisi olan bir öğrenci ile yansıma ses taklidi çalışırken ekolaliyi destekleyici ifade ve uygulamalardan kaçılması da ayrıca dikkat edilmesi gereken bir durumdur. Bu konu da başka bir yazıda mutlaka ele alınmalıdır. Bu ve bunun gibi daha birçok bireyselleştirme seçeneğiniz mecvuttur.

Yukarıda zaten taklit becerilerine örnekler verdim ancak ilerleyen yazılarda yedinci basamaktan sonrası için hazırladığım resimli kartları paylaşacağım. Çıktısını alıp rahatlıkla uygulayabileceğiniz kartlar bütün engel gruplarına uygun olarak tasarlandı.

Bu becerileri oyuna gömerek çalışmak her zaman beklenendir ancak çok ağır zihinsel engel gruplarında yapılandırılmış bir öğretim yöntemi ile çalışılması daha doğru olacaktır. Bu konuda yardıma ihtiyacınız olan öğrencileriniz ya da çocuklarınız için her zaman öneri vermeye hazırım,- e-postalara seve seve yanıt vermekteyim.

Umarım sizler için fikir ve ilham verici bir yazı olmuştur. Soru, öneri ve eleştirilerinize her zaman açığım. Sevgiler.

Özel Gereksinimli Bireylerde Adına Tepki Verme Davranışının Edinimi

Zihinsel engelli, görme engelli, işitme engelli, genetik olarak gelen sendroma sahip ya da yaygın gelişimsel bozukluğu olan bireylerle tanı konar konmaz çalışılması gereken önemli bir diğer beceri de "adına tepki verme"dir. Bu beceriye biraz da çocuğunuza adını öğretmek olarak bakabilirsiniz. En çok zihinsel engelde ve yaygın gelişimsel bozukluklarda çalışılmasına ihtiyaç duyulsa da diğer engel gruplarında da çalışılması gerekebilir.

Öğrenmeye hazırlığa hazırlık becerileri olarak bir yazı yazılsa sanırım en başta bu beceri gelebilirdi. Bu becerinin edinimi çocuğunuza şu gibi faydalar sağlar:

• Sosyal becerileri çalışmaya hazır olmuş olur,
• Adını öğrenmiş olur,
• Kendine dair farkındalığı artar,
• Göz teması kurmaktan var olan kaçınmasında azalmalar görülebilir,
• Bu beceri ile artık seslendiğinizde size tepki verebilir,
• Kalabalık bir yerde ayırt edilebilmesini sağlar vs. Gördüğünüz gibi daha çok sosyal süreçlerle ilgili bu beceri. Sosyalleşme ise çocuğunuzun yaşıtlarından ya da çevredeki herkesten bir şeyler öğrenebileceği anlamına gelir.

Şimdi beraber adına tepki vermeyi nasıl çalışacağımıza bakalım.

Yine işe bu davranışı tanımlayarak başlayalım. Öğrencinizin/çocuğunuzun durumuna göre bu davranışın niteliğini belirleyebilirsiniz. Otizmli ise dönüp göz kontağı kurması, ağır fiziksel engelli ise göz bebekleri ile sizi bulması, sontos sendromu ise size dönüp "Evet?" demesi gibi çeşitlendirilebilir.

Davranışın niteliği nihai hedef olduğu için bunu belirlemiş olduk. Şimdi bu hedefe ulaşmak için çıkmamız gereken basamakları belirlemeliyiz. Ben basamaklandırma yaparken yönergenin gelme yönüyle ve ses tonuyla ilgili bir yapılandırma yaptım. Yani bir normal ses tonu ile bir yüksek ses tonu ile ve öğrencinin her yönünden bu beceriyi çalışmasını hedefledim. Bunu değiştirmek, sadeleştirmek, yönü değil de ses tonunu değiştirmek, adına tepkisi varsa bu tepkiyi hızlandırmak için tepki süresine göre basamaklandırmak öğrencinize/çocuğunuza göre bireyselleştirebileceğiniz bir şey. Benim örnek basamaklandırmam şu şekilde:

1. Karşısından (en fazla yarım metre uzaktan) yüksek sesle ve adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
2. Karşısından (en fazla yarım metre uzaktan) normal ses tonuyla ve adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
3. Öğrencinin sağından (en fazla yarım metre uzaktan) yüksek sesle ve adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
4. Öğrencinin sağından (en fazla yarım metre uzaktan) normal ses tonuyla ve adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
5. Öğrencinin solundan (en fazla yarım metre uzaktan) yüksek sesle ve adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
6. Öğrencinin solundan (en fazla yarım metre uzaktan) normal ses tonuyla ve adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
7. Öğrencinin uyaranı veren kişiyi görebileceği kadar sağ arkasından (en fazla yarım metre uzaktan) yüksek sesle adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
8.  Öğrencinin uyaranı veren kişiyi görebileceği kadar sağ arkasından(en fazla yarım metre uzaktan) normal ses tonuyla adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
9. Öğrencinin uyaranı veren kişiyi görebileceği kadar sol arkasından (en fazla yarım metre uzaktan) yüksek sesle adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
10. Öğrencinin uyaranı veren kişiyi görebileceği kadar sol arkasından(en fazla yarım metre uzaktan) normal ses tonuyla adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
11. Öğrencinin uyaranı veren kişiyi göremeyeceği açıda, tam arkasından (en fazla yarım metre uzaktan) yüksek sesle adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
12. Öğrencinin uyaranı veren kişiyi göremeyeceği açıda, tam arkasından (en fazla yarım metre uzaktan) normal ses tonuyla adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
13. Öğrencinin iki metre uzağından adıyla yüksek sesle seslenildiğinde göz kontağı kurar
14. Öğrencinin iki metre uzağından adıyla normal ses tonuyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
15. Öğrenci herhangi bir mesafeden yüksek sesle adıyla seslenildiğinde göz kontağı kurar
16. Öğrenciye herhangi bir mesafeden normal ses tonuyla seslenildiğinde göz kontağı kurar

Bütün bu basamaklar edinildikten sonra materyal genellemesi almak bu beceride mümkün olamayacağı için öncelikle farklı bireylerle kişi genellemesi alınabilir. Ardından farklı mekanlarda yer genellemesi alınabilir. Kalıcılık oturumlarının ardından genelleme oturumlarının bu şekilde planlanması bu becerisinin öğrenimini olumlu yönde etkileyecektir.

Bu beceriyi ben evde ailelere şu şekilde ödev veriyorum: Örneğin ikinci basamaktayız. Çocuğunuzun karşısına geçin, normal ses tonunuzla adını söyleyin. İçinizden beşe kadar sayın, eğer bakmazsa "X, ben buradayım, bana bakmanı bekliyorum." gibi sözel ipucu verin. Yine beşe kadar sayın. Eğer bu kez de bakmaz ise başını kendinize çevirip göz kontağı kurmayı deneyin. Kurduğunuz zaman da "Bak işte ne güzel baktın. Adını söylediğimde bunu yapmanı bekliyorum vs" gibi konuşun.

İşe yarıyor.

...

Bu beceriyi de bu şekilde çalışma taraftarıyım ancak eklemek ve eleştirmek istediğiniz bir konu varsa her zaman görüşlerinizi bekliyorum.

Sevgiler.

Bekleme Davranışının Edinimi

Öğrenmeye hazırlık becerilerini anlattığım yazımda, bu becerilerin en başına bekleme becerisini eklemiştim. Bu yazımda da siz değerli okuyucularımla bekleme davranışının edinimini tartışmayı planlıyorum.

Bekleme davranışı çocuğunuzun öğrenmeye en hazır hale gelmesini sağlayan değerli bir beceridir. Beklemeden, sırasını almadan, öğretmenini izlemeden bir çocuğun öğrenmesi pek kolay değildir.Bu beceri çalışılmadığı için birçok öğretmen ve ebeveyn çocuklarının ve öğrencilerinin "hiperaktif" olduklarını söyler. Bu çok ciddi değerlendirilmelerden sonra konulabilecek bir tanıyken bir derste yerinde oturmadığı için bir öğrenciye bu etiketi yapıştırıveren öğretmenlerimiz ne yazık ki hâlâ var. Bekleme davranışının çalışılması bu nedenle önemlidir.

Çocuğunuzun çeşitli problem davranışlarının sönmesi için de iyi bir anahtar. Burnunu karıştıran otizmli bir çocuk, burnunu karıştırma davranışıyla ilgilenilmeden "Bekle!" yönergesini aldığında ellerini masaya koyup bekler. Burnunu karıştırma davranışı o an için ortadan kalkar. İlerleyen dönemde ise öğrenci artık ellerinin masada olarak beklemesi gerektiğini öğrendiğinde burnunu karıştırmaktan vazgeçer.

Bu gibi örnekler çoğaltılabilir. Şimdi isterseniz bekleme davranışının nasıl çalışılacağı ile ilgili ipuçlarımıza geçelim.

Öncelikle planlamamız gereken şey bekleme davranışının niteliği. Yerinde oturmayan bir çocuk için poposunun sandalyede olması yeterken, oturduğunda ortalığı dağıta bir çocuk için buna ellerinin masaya konması eklenebilir. Oturduğunda elleri ve bacakları sabit dursa da tüküren bir çocuk için ise ağzı kapalı bekleme tanımlanabilir. Bekleme davranışını örnek olması için şu şekilde tanımlıyorum: Eller masada, ağzı kapalı olarak istenen süre kadar bekleme davranışı gösterir.

Ardından bu nihai hedefe ulaşmak için geçmemiz gereken basamakları belirlemeliyiz. Çocuğunuzun engelinin ve kavrama hızının durumuna göre bu basamakları daha küçük ya da daha genel parçalara ayırabilirsiniz. Ben örnek olarak şu şekilde bir basamaklandırma sunuyorum sizlere:

1. 5 saniye boyunca eller masada olacak şekilde bekler.
2. 10 saniye boyunca eller masada olacak şekilde bekler.
3. 30 saniye boyunca eller masada olacak şekilde bekler.
4. 60 saniye boyunca eller masada olacak şekilde bekler.
5. 90 saniye boyunca eller masada olacak şekilde bekler.
6. 120 saniye boyunca eller masada olacak şekilde bekler.
7. 5 saniye boyunca eller masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.
8. 10 saniye boyunca eller masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.
9. 30 saniye boyunca eller masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.
10. 60 saniye boyunca eller masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.
11. 90 saniye boyunca eller masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.
12. 120 saniye boyunca eller masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.
13. Çeşitli zaman aralıklarında elleri masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.

Bu basamakları fikir olması açısından kabaca oluşturdum. Burada süreyi arttırmayı hedef olarak koydum. Süreyi uzatıp ardından yeni bir davranış ekledim. Bunu öğrencinizin bireysel durumuna göre şekillendirmek sizin elinizde. Soru işaretleriniz olursa seve seve cevaplandırırım.

Gelelim bu basamakların nasıl çalışılacağına.

• Zihinsel engel durumu ağır olan öğrencilerde "ipucunun giderek azaltılmasıyla öğretim" dediğimiz yöntemin uygulanması yerinde olacaktır. Bu konuda ayrıntılı bilgiyi Elif TEKİN-İFTAR ve Gönül KIRCAALİ-İFTAR hocalarımızın değerli kitabı Özel Eğitimde Yanlışsız Öğretim Yöntemleri kitabının 15. bölümünden alabilirsiniz. İlerleyen dönemde bu konuyla ilgili bir yazı ve video paylaşımım olabilir.
• Eğer kaynaştırma öğrencinizle bekleme çalışacaksanız ve sınıfta bunu çaktırmadan çalışmak ise hedefiniz uygulamalı davranış analizinin ilkelerinden yararlanabilirsiniz. Süre kaydı tutarak, pekiştirecin sunumunu tarifelerle belirleyerek bu beceriyi çalışabilirsiniz.
• Evde ise kendinizi çocuğunuza nasıl daha rahat ifade edebileceğinizi düşünüyorsanız o şekilde bu davranışları çalışabilirsiniz. Önemli olan çocuğunuzun bir ödül için değil beklemesi gerektiğini bildiği için beklemesini sağlamak, bunu ihmal etmeyin. "Beklersen sana puding yaparım." güzel bir ödül değil, rüşvettir. Onun yerine "Bugün bekleme çalışalım. Eğer istenen süre kadar beklersen tabi ödül kazanacaksın. Ödülün bu çikolata. Ancak kurallara uymayıp beklemezsen sana çikolata veremem. Çalışmaya başlamak ister misin?" güzel bir girizgah olacaktır.
• Sınıfınızda oyunlarla da bunu çalışabilirsiniz. Oyunun içine bekleme davranışınızın hedef basamağını gömerek bu beceriyi çalışabilirsiniz. Örneğin çocuklar masalarında müzik eşliğinde alkış tutarken bir anda müziği kapatır ve tekrar açana kadar herkesin ellerinin masada olmasını isteyebilirsiniz. Hepinizin keyif alacağı güzel bir etkinlik olacağı kanaatindeyim.

Bu beceri çalışılıp edinimi sağlandıktan sonra kalıcılık oturumları da mutlaka çalışılmalıdır. Ardından çeşitli ortamlarda ve farklı kişilerle muhakkak genelleme alınmalıdır. Bunu da ihmal etmemekte fayda var.

Umarım sizler için faydalı ve anlaşılır bir yazı olmuştur. Soru, görüş ve önerilerinizi bekliyorum.

Sevgiler.