Bekleme Davranışının Edinimi

Öğrenmeye hazırlık becerilerini anlattığım yazımda, bu becerilerin en başına bekleme becerisini eklemiştim. Bu yazımda da siz değerli okuyucularımla bekleme davranışının edinimini tartışmayı planlıyorum.

Bekleme davranışı çocuğunuzun öğrenmeye en hazır hale gelmesini sağlayan değerli bir beceridir. Beklemeden, sırasını almadan, öğretmenini izlemeden bir çocuğun öğrenmesi pek kolay değildir.Bu beceri çalışılmadığı için birçok öğretmen ve ebeveyn çocuklarının ve öğrencilerinin "hiperaktif" olduklarını söyler. Bu çok ciddi değerlendirilmelerden sonra konulabilecek bir tanıyken bir derste yerinde oturmadığı için bir öğrenciye bu etiketi yapıştırıveren öğretmenlerimiz ne yazık ki hâlâ var. Bekleme davranışının çalışılması bu nedenle önemlidir.

Çocuğunuzun çeşitli problem davranışlarının sönmesi için de iyi bir anahtar. Burnunu karıştıran otizmli bir çocuk, burnunu karıştırma davranışıyla ilgilenilmeden "Bekle!" yönergesini aldığında ellerini masaya koyup bekler. Burnunu karıştırma davranışı o an için ortadan kalkar. İlerleyen dönemde ise öğrenci artık ellerinin masada olarak beklemesi gerektiğini öğrendiğinde burnunu karıştırmaktan vazgeçer.

Bu gibi örnekler çoğaltılabilir. Şimdi isterseniz bekleme davranışının nasıl çalışılacağı ile ilgili ipuçlarımıza geçelim.

Öncelikle planlamamız gereken şey bekleme davranışının niteliği. Yerinde oturmayan bir çocuk için poposunun sandalyede olması yeterken, oturduğunda ortalığı dağıta bir çocuk için buna ellerinin masaya konması eklenebilir. Oturduğunda elleri ve bacakları sabit dursa da tüküren bir çocuk için ise ağzı kapalı bekleme tanımlanabilir. Bekleme davranışını örnek olması için şu şekilde tanımlıyorum: Eller masada, ağzı kapalı olarak istenen süre kadar bekleme davranışı gösterir.

Ardından bu nihai hedefe ulaşmak için geçmemiz gereken basamakları belirlemeliyiz. Çocuğunuzun engelinin ve kavrama hızının durumuna göre bu basamakları daha küçük ya da daha genel parçalara ayırabilirsiniz. Ben örnek olarak şu şekilde bir basamaklandırma sunuyorum sizlere:

1. 5 saniye boyunca eller masada olacak şekilde bekler.
2. 10 saniye boyunca eller masada olacak şekilde bekler.
3. 30 saniye boyunca eller masada olacak şekilde bekler.
4. 60 saniye boyunca eller masada olacak şekilde bekler.
5. 90 saniye boyunca eller masada olacak şekilde bekler.
6. 120 saniye boyunca eller masada olacak şekilde bekler.
7. 5 saniye boyunca eller masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.
8. 10 saniye boyunca eller masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.
9. 30 saniye boyunca eller masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.
10. 60 saniye boyunca eller masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.
11. 90 saniye boyunca eller masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.
12. 120 saniye boyunca eller masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.
13. Çeşitli zaman aralıklarında elleri masada, ağzı kapalı olacak şekilde bekler.

Bu basamakları fikir olması açısından kabaca oluşturdum. Burada süreyi arttırmayı hedef olarak koydum. Süreyi uzatıp ardından yeni bir davranış ekledim. Bunu öğrencinizin bireysel durumuna göre şekillendirmek sizin elinizde. Soru işaretleriniz olursa seve seve cevaplandırırım.

Gelelim bu basamakların nasıl çalışılacağına.

• Zihinsel engel durumu ağır olan öğrencilerde "ipucunun giderek azaltılmasıyla öğretim" dediğimiz yöntemin uygulanması yerinde olacaktır. Bu konuda ayrıntılı bilgiyi Elif TEKİN-İFTAR ve Gönül KIRCAALİ-İFTAR hocalarımızın değerli kitabı Özel Eğitimde Yanlışsız Öğretim Yöntemleri kitabının 15. bölümünden alabilirsiniz. İlerleyen dönemde bu konuyla ilgili bir yazı ve video paylaşımım olabilir.
• Eğer kaynaştırma öğrencinizle bekleme çalışacaksanız ve sınıfta bunu çaktırmadan çalışmak ise hedefiniz uygulamalı davranış analizinin ilkelerinden yararlanabilirsiniz. Süre kaydı tutarak, pekiştirecin sunumunu tarifelerle belirleyerek bu beceriyi çalışabilirsiniz.
• Evde ise kendinizi çocuğunuza nasıl daha rahat ifade edebileceğinizi düşünüyorsanız o şekilde bu davranışları çalışabilirsiniz. Önemli olan çocuğunuzun bir ödül için değil beklemesi gerektiğini bildiği için beklemesini sağlamak, bunu ihmal etmeyin. "Beklersen sana puding yaparım." güzel bir ödül değil, rüşvettir. Onun yerine "Bugün bekleme çalışalım. Eğer istenen süre kadar beklersen tabi ödül kazanacaksın. Ödülün bu çikolata. Ancak kurallara uymayıp beklemezsen sana çikolata veremem. Çalışmaya başlamak ister misin?" güzel bir girizgah olacaktır.
• Sınıfınızda oyunlarla da bunu çalışabilirsiniz. Oyunun içine bekleme davranışınızın hedef basamağını gömerek bu beceriyi çalışabilirsiniz. Örneğin çocuklar masalarında müzik eşliğinde alkış tutarken bir anda müziği kapatır ve tekrar açana kadar herkesin ellerinin masada olmasını isteyebilirsiniz. Hepinizin keyif alacağı güzel bir etkinlik olacağı kanaatindeyim.

Bu beceri çalışılıp edinimi sağlandıktan sonra kalıcılık oturumları da mutlaka çalışılmalıdır. Ardından çeşitli ortamlarda ve farklı kişilerle muhakkak genelleme alınmalıdır. Bunu da ihmal etmemekte fayda var.

Umarım sizler için faydalı ve anlaşılır bir yazı olmuştur. Soru, görüş ve önerilerinizi bekliyorum.

Sevgiler.