Yaratıcılık ve Destekleme Yol Önerileri

Merhabalar. Keyifli bir hafta ve güpgüzel bir gün ile yine bilgisayarlarımızın, tabletlerimizin, telefonlarımızın başında çocuklarımız için didinip duruyoruz, değil mi? Biz uzmanlar çocuklarımıza ve ailelerimize yardım etmek, ailelerimiz ise çocuklarına daha fazla yarar sağlamak için uğraşı veriyor. Uğraşı vermemiz gerektiğini fark etmek de bir erdem, hepimizi tebrik ediyorum. Hadi başlayalım! (Özel bir rica gereği bu yazımda kaynakça sunuyorum, bilginize.)

Yaratıcılık; Torrance’a (1995) göre  “problemlerin veya bilgideki bollukların hissedilmesi, düşünce veya hipotezlerin oluşturulması, hipotezlerin sınanması, geliştirilmesi ve verilerin iletilmesidir.”. Benim, yaptığım taramalar sonucunda ulaştığım tanım ise şu: "Yaratıcılığın kısaca öngörülen ya da öngörülmesi mümkün olmayan konularla ilgili hipotezleri gözden geçirme, eleştirel bakabilme ve bir sonuca varabilme becerisidir.". Bu tanım bana ait, kullanın gitsin!

Peki, yaratıcılık nasıl desteklenmeli? Örnek olarak birkaç model sunmak istiyorum sizlere. Sonra da bizlere düzen görevleri sıralayacağım.

1. Yaratıcılığın Dört C Modeli’nde yaratıcılığın desteklendiği dört adım vardır. Bunlardan ilk ikisi; sırasıyla yaratıcılığın ne olduğu bilgisinin sunulduğu mini-c, günlük yaşantıda oluşan problemlerin çözümüne yaratıcı öneriler sunmaya yönelik bilgilerin sunulduğu küçük-c’dir. Profesyonel seviyede bir yaratıcılığı destekleyen pro-c üçüncü basamaktır. Son olarak büyük-c basamağında ise bireyin sahip olduğu yaratıcılığı hem kültürel hem de evrensel olarak sunabilen ve değerlendirebilen kişiler olabilmeleri için bireylerin desteklenmesi söz konusudur (Daniel ve Peters, 2015). 
• Mini-c’de üstün yetenekli bir çocuğa arkadaşının doğumgünü partisi için bir kart tasarlaması önerilebilir. Bu basamak için yaratıcılığı bu seviyede desteklemek hedeftir.
• Küçük-c basamağında ise örneğin resim konusunda bir performans sergilemesini desteklemek, bir ürün ortaya koymasını sağlamak hedeftedir. Bu seviyede böyle bir yardım söz konusudur.
• Pro-c’de ise bireylerden; daha önce kullanılmamış, tasarlanmamış ve herhangi bir şekilde ortaya konmamış bir konu ya da alanda yeni tasarımlar yapması, yeni fikirler üretmesi istenir. Bu seviyede özgün bir ürün ortaya koyması hedeftir. Örneğin küresel ısınmanın sonuçlarından korunmak için yeni bir alet tasarlaması istenebilir.
• Büyük-c’de çocuk bir ya da birden çok konuda yeni ve bağlantılı fikirler ve ürünler elde etmesi konusunda rehberlik edilir ve desteklenir. Örneğin hem basketbol sporunun prensiplerini hem de halk edebiyatı prensiplerini birleştirerek yeni bir proje oluşturması istenebilir.
2. SCAMPER yöntemi kullanılabilir. Bu yöntem bir akıl yürütme yöntemidir ve detaylandırma prensiplerine dayanır (Daniels ve Peters, 2015). Aşağıda SCAMPER yönteminin basamakları ve örnekleri birlikte sunulmuştur. Örneğimiz bir piyano bestesi üzerinden devam edecektir.
• S (Substitute): Yer değiştirmek. Piyano için tasarlanan bestenin notalarının yeri değiştirilerek yeni ve özgün bir eser oluşturulabilir.
• C (Combine): Birleştirmek. Bu beste farklı kültürden bir beste ile birleştirilebilir.
• A (Adapt): Uyarlamak. Tasarlanmış olan bu piyano bestesi, daha önceden duyulan bir şarkı ile beraber seslendirilerek uyarlanabilir.
• M (Minify, magnify, modify): Küçültmek, büyütmek, değiştirmek. Piyano bestesi içinden çeşitli notalar çıkarılarak küçültülüp öyle çalınabilir. Bu yeni bir eser oluşturmasını sağlar ve yaratıcılığı destekler. Seçilen notalar değiştirilerek farklı miktarlarda besteye eklenebilir. Böylelikle de büyütülmüş olunur.
• P (Put to other uses): Diğer kullanımlar. Bu piyano bestesi kemanla beraber çalınabilecek şekilde değiştirilebilir.
• E (Eleminate): Çıkarmak, yok etmek. Piyano bestesinin içinden bir bölüm çıkarılarak yeni bir beste elde edilebilir.
• R (Reserve/rearrange): Tersine döndürmek veya yeniden düzenlemek. Beste tersten çalınarak yeni bir şekle dönüştürülebilir.

3.      Daniels ve Peters 2015 yılında dilimize çevrilen kitaplarında, yaratıcılığı desteklemek için şu programları önermişlerdir:

a.       Hedef Hayal Kurma (Destination Imagination): Anaokulundan üniversiteye dek kullanılabilecek bir programdır. Yaşlarına uygun olarak bireylere hayal kurmaları istenen konular verilir. Gruplandırarak da bu program uygulanabilir. Grup ya da bireyler hedeflenen hayalle ilgili düşünerek ürünler elde ederler.

b.      FIRST LEGO Ligi (FIRST Lego League): 9-14 yaş aralığındaki bireyler için oluşturulmuş bir ligdir. Bu ligde bireyler legolardan makineler, aletler, eşyalar tasarlayarak dünyanın her yerinden katılım sağlarlar. Bu ligin hedefi bilimsel temelli düşünceyi kültürel bazda dünyaya yaymaktır.

c.       Gelecek Problemleri Çözme (Future Problem Solving): Dr. E. Paul Torrance tarafından 1974 yılında kurulmuştur. Torrance yaratıcılığın öncüsü olarak kabul edilen bir bilim insanıdır, önceki sayfalarda üstün yetenekliliğe bakış açısında atıfta bulunulmuştur. Farklı ülkelerden bir araya gelen çocukların ülkelerindeki ve dünyadaki temel sorunları ortaya koyarak bu sorunlarla ilgili yaratıcı çözümler bulmalarını hedeflemektedir. Uygulanışı şu basamaklarla olmaktadır:

                              i.    Konu ile ilgili bütün sorunlar listelenir.

                             ii.      Altta yatan ana sorun ortaya konmaya çalışılır.

                            iii.      Kimin, neyi, ne zaman ve nasıl yapması gerektiği ile ilgili olası sorumluluklar listelenir.

                            iv.      Potansiyel sorunları çözmek için ilgili bir kriter listesi tasarlanır.

                             v.      Çözümler belirli bir hiyerarşik sıraya göre sıralanır.

                    vi.      Bu çözümlerden en etkili olanı seçilerek bu çözüm hakkında ikna edici ve bilgilendirici bir rapor hazırlanır.

d.      Genç Maker Programı (Young Makers Program): Make dergisinin öncülüğünde kurulan bir panayırdır ve bu panayırda katılımcılar sanat, bilim ve teknoloji gibi alanlarda yaratıcılıklarını ortaya koyacak ürünler sergilerler. Bu panayır boyunca çeşitli aktivitelerle bireylerin yaratıcılıkları desteklenerek deneyim sahibi olmaları sağlanır.

e.       Zihin Yolculuğu (Odyseey of the Mind): Anaokulundan üniversiteye dek uygulanabilir bir programdır. Problemler ulusal bir kuruluş tarafından belirlenir ve katılımcı gruplar bu problem listesinden birini seçerek bu probleme çözüm üretmeye çalışırlar.

f.       PBS KIDS GO! Yazarlar Yarışması: Ulusal Halk Yayın Sistemi (UHYS) tarafından Amerika’da organize edilen ve edebiyat alanında üstün yeteneği olan bireylerin desteklenmesini hedefleyen bir programdır. Bireyler UHYS tarafından belirlenen kriterlere uygun öyküler yazarak bu programa dahil olurlar. Yarışma sonucunda çeşitli ödüllerle üstün yetenekli olan ve olmayan bireylerin çabaları ödüllendirilir.

g.      Kökler ve Filizler (Roots and Shoots): Primatolog, çevreci ve yardımsever olan Jane Goodall tarafından kurulan esnek bir fikir sistemidir. Toplumsal sorunlara esnek kurallarla çözüm aramak hedeflenmektedir.

Peki, ailelerin yaratıcılığı destekleme konusundaki sorumlulukları neledir?

Aileler yaratıcılık özelliğine sahip çocuklarının okulda edindiği becerileri destekleme konusunda öğretmenlerinin yönlendirmelerine açık ve bu yönlendirmeleri devam ettiren, destekleyici bir pozisyonda olmalıdırlar. Okulda edinilen becerilerin evde desteklenmesi oldukça önemlidir.

Yaratıcılığı desteklemek için ailelerin temel olarak sahip olması gereken özellikler:

• Yetiştirdiği bireye güvenen,
• Yine yetiştirdiği bireye bir birey olarak saygı duyan,
• Destekleyici,
• Beraber geçirilen zamandan zevk alan,
• Bireyin yaratıcılığını ve kişisel alanını ihlal etmeden koruyucu davranışlar sergileyebilen,
• Bireye model olan,
• Bireyin düşünme tarzının farkında olarak buna göre tutumlarını belirleyen,
• Yapılandırılmış bir esneklik sunabilen,
• Emirler vermek yerine doğru ve çeşitli seçenekler sunabilen,
• Tutarlı sınırlar koyabilen,
• Çocuğunun güçlü yönlerine odaklanabilen (Daniels ve Peters, 2015).

Birlikte zaman geçirerek, yaratıcılığı destekleyici etkinlikleri beraber yaparak bireylerin yaratıcılığı desteklenebilir. Evin arka bahçesinde, balkonunda ya da herhangi doğa ile iç içe olunabilecek bir alanda yaratıcı düşünceler geliştirilebilir. Bireylerin doğaya ilgileri pekiştirildiğinde yaratıcılıkları da desteklenmiş olacaktır. Saha gezileri yaparak, doğayı araştırmak için seyahatler yaparak da üstün yetenekli bireyin yaratıcılığı desteklenmiş olur (Daniels ve Peters, 2015).

Daha erken dönemlerde oyun becerilerine dikkat edilmesi gerekmektedir. Oyun oynarken yaratıcılığını geliştirme fırsatı bulan bir birey oyununda meydana gelen olumsuz durumlarda bu fırsatı kaçırabilir. Oyunun yaratıcılığı desteklemesini etkileyen faktörler şunlardır:

• Yetişkinin gözetimi altında kalma,
• Oyun oynadığı için ödüllendirme,
• Yetişkinin oyunu fazla kontrol etmesi,
• Oyun esnasında bireye sunulan kısıtlı seçenekler sunulması,
• Oyun esnasında bireyin değerlendirilmesi ve bu değerlendirme sonucundan (Olumlu ya da olumsuz sonuç olması herhangi bir fark oluşturmamaktadır.) haberdar edilmesi (Daniels ve Peters, 2015).

Öğretmenlerin yaratıcılığı destekleme konusundaki sorumlulukları nelerdir?

1. Fen eğitimi başta olmakta üzere diğer birçok beceri eğitiminde açık uçlu sorular ve yarım bırakılmış sorular kullanılabilir (Aktamış ve Ergin; 2006).
2. Hayal gücünü aktif kullanan ve yaratıcılık becerileri edinmiş bireyler yetiştirmek istiyorsak onların özel yaşam ve yalnız zaman geçirme ihtiyaçlarına cevap verme tercih edilebilir (Daniels ve Peters, 2015). Sınıf ortamında öğretmenin bu ihtiyacı karşılayıcı önlemler alması gerekebilir.
3. Öğretmenler neyin düşünüleceği değil nasıl düşünüleceği konusunda rehberlik edebilirler (Dağlıoğlu, 2010).
4. Hayal gücünü geliştirici sorular sorulabilir. Merakları desteklenebilir. Örneğin;
1. “İnsanlar yürümek yerine zıplama çubukları ile yürüseler ne olurdu?
2. Böcekler konuşabilseler insanlara ne söylerlerdi?
3. Eğer büyülü güçlerin olsa onlar neler olurdu ve onlarla ne yapardın?
4. İnsanlar sadece iki santim uzunluğunda olsalardı dünya onlara nasıl görünürdü ve nasıl yaşarlardı?” gibi sorular yöneltilebilir (Daiels ve Peters, 2015).
5. Yaratıcı düşünme tekniklerinin üstün yetenekli bireylere öğretimi ile yaratıcı düşünceleri desteklenebilir. Bu teknikler; beyin fırtınası, nitelik sıralama, sinektik ve rol yapmadır (Özden, 2003).

o   Beyin fırtınası: Bir konuda, bir grup öğrencinin fikirlerinin ortaya konulması yoluna dayanan bir etkinliktir. Burada hedef oldukça fazla sayıda yaratıcı fikirler sunulmasıdır.

o   Nitelik sıralama: Bir grup öğrenciden herhangi bir konu, nesne, durum ile ilgili nitelikleri, durumları sıralamaları istenen bir etkinliktir. Burada da sıralanan niteliğin sayısını arttırmak hedeftir.

o   Sinektik: İlişkilendirmedir. Birbiriyle bağlantılı ya da bağlantısız durumu, olayı ya da nesneyi birbiriyle ilişkilendirmeye çalışmak etkinlik süresince amaçlanmaktadır.

o   Rol yapma: Drama üstün yetenekli bireylerin yaratıcılıklarını destekleyen önemli etkinliklerden biridir (Daniels ve Peters, 2015). Vücutlarını, dil ve konuşma becerilerini kullanarak bir canlandıran bireylerin performanslarına dayanır. Yaratıcı drama etkinlikleri ile üstün yetenekli bireylerin yaratıcı düşünme becerileri ve yaratıcılık özellikleri desteklenebilir (Karataş ve Özcan, 2010).

Ülke eğitim stratejisinin yaratıcılığı destekleme konusundaki sorumlulukları nelerdir?

Yukarıda adı geçen programlara katılımları destekleyerek, eğitim programlarına yaratıcılığı destekleyici amaçlar, modüller ve eğitim anlayışı ekleyerek ülkedeki üstün yetenekli ve normal gelişen bütün bireylerin yaratıcılıkları desteklenebilir.

Yaratıcılığın dört P’si denen ögelerinin her zaman desteklenmesi ve arttırılması hedeflenebilir. Yaratıcılığın dört P’si şunlardır: Birey, süreçler, ürünler ve yaratıcılık için gereken toplumsal baskı. Bunların desteklenmesi ve arttırılması durumunda bütün bireylerin yaratıcılıkları desteklenebilir (Daniels ve Peters, 2015).

Umarım sizler için yararlı ve kullanışlı bir yazı olmuştur. Bu yazıyı hazırlarken fazlaca eğlendim ve yeni konu öğrendim. Bu konuda sorular yönelten herkesin sorularını cevaplamışımdır umarım. Sevgiler.