Özel Gereksinimli Bireylerde Tuvalet Eğitimi

Hazır önümüz yazken tuvalet eğitimine hazırlanan özel gereksinimli annelere yardımcı olacak bir yazı hazırlamaya çalıştım, umarım faydası olur.

...

Tuvalet eğitimi çoğu annenin korkulu rüyası olmayı hak etmeyecek kadar rahat atlatılabilecek bir süreç. Bu sürecin kalitesi ve uzunluğu bakım veren/ tuvalet eğitimini veren kişiye bağlı olarak değişmektedir. Çocuğa neden bağlı değil diye soruyorsunuz değil mi? Bu süreçte çocuklar annelerden daha az stresli oluyorlar da ondan. Eğitimi veren kişinin stresi süreci derinden etkiliyor.

İsterseniz öncelikle tuvalet eğitimine psikolojik açıdan bir bakalım. Psikolojik temellerini bildiğimizde bu süreci daha sağlıklı atlatacağımızdan eminim.

Tuvalet eğitimi çocuklarımızın kas kontrolünün sonrasında verilmesi gereken bir eğitim. Normal gelişim gösteren bireylerde bu kontrol 2,5 - 3 yaş civarında oluşur. Ancak özel gereksinimli bireylerde bu kontrol daha da geç oluşabilir. Öncelikle çocuğumuza gerekli muayeneleri yaptırıp, vücudunun hazır olduğunun bilgisini almak doğru olacaktır.

2 - 3 yaş Erikson'un gelişim dönemlerindeki "Özerkliğe karşı kuşku ve utanç" evresine denk gelmektedir. Bu başlık bile aslında bize birçok ipucu vermektedir. Çocuğunuz; kendi başına yürüyebiliyorsa, tuvalet eğitiminde de başarıyla ilerlemişse, özgür ve bağımsız bir birey olma yolunda kararlılıkla gidiyor demektir. Bu süreçteki aşırı baskıcı anne-baba tutumları çocuğunuzda kaka tutma, altına kaçırma, utanç duyma, kaygılanma gibi sorunlara sebep olabilir. İlerleyen dönemde de ruh sağlığını olumsuz yönde etkiler. Gece korkuları, otoriteye aşırı bağımlılık, özgüvensiz birey olma gibi sorunlar ortaya çıkabilir.

Freud'un Psikoseksüel Gelişim Kuramı'na göre ise bu dönem anal döneme denk gelmektedir ve yine baskıcı ya da fazla rahat anne-baba tutumu vurgusu yapılır. Baskıcı anne-baba tutumu ilerleyen dönemlerde farklı olumsuzluklara sebep olabilir: Obsesif Kompulsif Bozukluk (yani takıntılar, takıntılar, takıntılar), mükemmelliyetçilik, titizlik, kural tanımama vs.

Bu iki farklı bakış açısından da anlaşılacağı gibi tuvalet eğitimi sırasında çocuğunuzun özgüveni ve bağımsızlığı da yeşermektedir. Bunu sağlamak için de baskıcı ve onun benliğini sarsıcı durumlardan uzak durmak gerekir.Altına kaçıran bir çocuğu azarlayan bir anne tuvalet eğitimini geciktirdiği gibi çocuğunun ilerleyen dönemlerdeki ruh sağlığını da olumsuz yönde etkiler.

Psikolojik olarak atılacak doğru adımlar şunlar:

• Eğitime başlamadan önce resimli kartlarla, öykülerle, şarkılarla tuvalet nedir, neden çişimizi ve kakamızı beze değil de tuvalete yaparız, nasıl temizleniriz gibi konularda ön bilgi sağlayalım.
• Süreç boyunca rahat ve mutlu olalım, uzun sürecek bir süreç bile olsa eninde sonunda biteceğini kendimize unutturmayalım.
• Tuvalete oturduğunda yalnız bırakmamak mühimdir. Tuvalete oturduğunda yalnız olması süreyi kısaltır ve yarım bırakmasını sağlayabilir. Yanında kalarak oyalanması, bir oyuncakla ilgilenmesi sağlanabilir.
• Aksiliklerde çocuğumuza kızmak yerine herhangi bir duygu belirtmeden süreci normalleştirelim.. Örneğin "Kaç gecedir kaçırıyorsun! Bıktım artık! Yeter!" yerine "Altına kaçırdın ve uykun bölündü. Çarşafını al ve kirlilere at. Ben de yeni çarşafını takıyorum." denebilir.
• Diğer çocuklarınızla ya da başka çocuklarla karşılaştırılmamalı ve sürece diğer çocuklarınızın olumsuz şekilde dahil olmamasına özen göstermelisiniz. Çocuğunuzla tuvalette olduğunuz zamanda içeri girip onu korkutan bir abi/abla olumsuz örnektir.
• Alta kaçırma durumunda çocuğunuzla temizlik işlerini beraber yapabilirsiniz. Bu hem özgüveni için keyifli bir adım olur hem de tuvalet eğitimi konusunda sorumluluk sağlar.
• Çok sık olarak "Çiş var mı?/Kaka var mı?" soruları çocuğunuzu boğabilir. Bu nedenle belirlediğiniz aralıklarda çocuğunuzu tuvalete götürüp "Hadi çiş yapmayı deneyelim." diyebilirsiniz. (Bu konuda özel eğitim öğretmeninizden Yoğun Tuvalet Eğitimi Modeli'ni öğrenebilirsiniz.)
• Özel gereksinimli bireylerde bu sürecin daha uzun sürme ihtimalini unutmamalısınız. (Örneğin Yoğun Tuvalet Eğitimi Modeli'nde ortalama gelişim gösteren çocuklar 2-3, özel gereksinimli çocuklar 6-7 günde edinmektedir.)
• Birden fazla kişi uygulama yapıyorsa aynı tutum ve davranışlar konusunda görüşmeler sık sık yapılmalı, aynı üsluba dikkat edilmeli. (Burada hemen bir örnek verelim. Bütün bir yaz tuvalet eğitimini verip kazandırdığımız öğrencimiz okula başlayınca çok nadir de olsa altına kaçırmaya başladı. Bu süreçte okuldaki öğretmeni eğitimini tamamlamış çocuğa yeniden bez bağladı. Kısaca bütün bir süreci çöpe attı. Bu gibi durumlara lütfen izin vermeyin.)
• Tuvalet eğitimi sırasında çişi ya da kakasından tiksinmesini sağlayacak "Ay çok kötü koktu, ne pis!" gibi cümleler kurulmamalı. Çocuğunuzun kendisinden bir parça olarak gördüğü dışkısına böyle yaklaşmanız onu olumsuz yönde etkiler.
• Tuvaleti reddetme durumlarında zorla tuvalete götürmek yerine "O halde çişin geldiğinde beraber tuvalete gidebiliriz. Çişin yoksa bana böyle bağırmana gerek yok. Çişim yok demen yeterli." gibi sözel telkinlerden yararlanabilirsiniz.
• Tuvalet edinimi sağlandıkça büyük ödüller verilmemeli ve sadece sözel ifadeler kullanılmalıdır: "Aferin artık klozete kakanı yapıyorsun." gibi. Burada büyük ödüller ilerleyen süreçte tuvalet eğitimine zarar verecektir.

Peki çocuğunuzun tuvalet eğitimine hazır olduğunu nasıl anlayacaksınız?

• Öncelikle tuvaletini beze yaptığında rahatsız olmaya başlamalı, çişini/kakasını yaparken saklanmalı ve utanmaya başlamalı,
• Genel olarak sizin verdiğiniz yönergeleri anlamlı ve uygulamalı,
• Çişini ve kakasını yaptığı zamanların belirli bir rutini oluşmaya başlamalı, 
• Eğer çocuğunuz fizyoterapi alıyorsa, fizyoterapistiniz kas yapısının artık uygun olduğunu söylüyor olmalı, onun onayı olmaksızın başlamamanız önemli, 
• Gündüz 1,5-2 saat kuru kalmaya başlamalı,
• Kreşe yeni başlanması, bakıcı değiştirme, ev değiştirme, bir yakını kaybetme vs durumlarında bu eğitimi ertelemek daha doğru olacaktır. Çocuğunuzun hayatında önemli bir değişiklik olmamalı,
• Temel kıyafet giyme ve çıkarma becerilerini edinmeli (Örneğin henüz yürüyemeyen CP'li bir çocuk altına yapmaktan hoşlanmıyor olabilir. Burada sadece çişinin/kakasının olduğunu "yapmadan önce" ifade edebiliyor olması önemli. Kıyafet giyme/çıkarma becerisini gözardı ederek çocuğunuza fiziksel yardımla ya da direk sizin uygulamanızla, çocuğunuzu tuvalete götürebilirsiniz. İlerleyen dönemde bağımsızlaşma ihtimalini unutmamalı, fizyoterapinizi ihmal etmemelisiniz.)

Evet, psikolojik olarak ve fiziksel açıdan tuvalet eğitimine hazır olduğunuzda artık tuvalet eğitimi vermeye başlayabilirsiniz. Bu süreçte eğer bir okula devam ediyorsanız öğretmenleriniz size yardımcı olacaktır ya da olmalıdır. Hatta öğretmenin kontrolünde ve adım adım gitmek daha da doğru olacaktır.

Öğretmeninizin bilgisi dahilinde Küçük Adımlar Erken Eğitim Programı'nı edinerek oradan da yardım alabilirsiniz. Bu program size daha ayrıntılı ve geçerli ipuçları verecektir. Daha yapılandırılmış ve adımları her an belirli olan bir program isterseniz Avşar Ardıç hocamızın geliştirdiği "Yoğun Tuvalet Eğitimi Modeli" harika bir tercih olacaktır.

Ancak bu iki programa dayanarak öneriler isterseniz birkaç öneri sunabilirim. Son ipuçlarımızı verelim ve yazımızı sonlandıralım:

1. Öncelikle çiş kontrolünü sağlayalım, var/yok kavramlarını edinmesini sağlayalım. Tuvalete dair kavramları açıklayalım.
1. Tuvaletten korku varsa lazımlıklar işe yarayabilir ancak en son çare budur. Bunun yerine tuvaleti uyarlamak ve eğlenceli hale getirmek daha önemlidir. İlla Lazımlığı tuvalete koymak önemlidir, tuvaletin dışında farklı bir odada bulunmamalıdır.
2. Tuvaleti biraz süslemek,  keyifli hale getirmek de uygun olabilir. Tabi aşırıya kaçmamak mühim.
3. Tuvalet eğitimi öncesi ara ara tuvalete ya da lazımlığa oturtarak aşina olmasını sağlayabilirsiniz. Normalleştirmek önemli.
2. Gündüz çiş kontrolü
1. Belirli aralıklarla tuvalete götürerek çişi tuvalete yapmasını sağlayalım. Bu gidişlerde uzun uzun tuvalette oturmaması önemlidir. En fazla tuvalette 10 dakika oturmasına izin verelim. Tuvaletini yaptıktan sonra da oturmasının bir anlamı olmayacağından mutlaka temizliği yapıp kaldırılmalı.
2. Aşama aşama bezi çekmek isterseniz bu konuda bir özel eğitimciden yardım alın. Önerilen ise tuvalet eğitimine başlandığında bezin hayatınızdan çıkarılmasıdır. Aşama aşama diye bir şey aslında yok.
3. Bezi çekmeden önce çocuğunuzun hareketlerine göre tuvaleti gelip gelmediğini gözlemleyin. Bu ipuçları ile bezi çektikten sonra tuvalete gitme zamanını fark etmesini sağlayın. Ona göre 1-2 dakika içinde tuvalete gitmesini sağlayın. Çok uzun süre çişlerini tutmalarını beklemeyin.
3. Gece çiş kontrolü
1. Yatağa önlemler aldığınızı çocuğunuzun fark etmemesi önemli. Ne de olsa muşamba var denerek tutmama eğilimi olabilir.
2. Gece de belirli aralıklarla kaldırarak tuvalete götürmek doğru olacaktır.
3. Alta kaçırma durumunda ıslaklığı hissetmesi sağlanıp, herhangi bir duygu belirtmeden çarşafları beraber değiştirebilirsiniz.
4. Uyumadan bir saat önce sıvı tüketimini durdurarak alta kaçırma durumunu ortadan kaldırabilirsiniz.
4. Gündüz kaka kontrolü
1. Zaten tuvalet eğitiminde kendiliğinden kaka kontrolü edinilmektedir.
2. Çiş kontrolünde olan basamakları uygulayabilirsiniz.
5. Gece kaka kontrolü
1. En çabuk edinilen beceri aslında budur. Tuvalet eğitimine başlamaya karar verdiğinizde zaten bu basamağı çocuğunu edinmiş olacaktır.
2. Çiş kontrolünde olan basamakları uygulayabilirsiniz.
6. Çiş sonrası temizlik
1. Bu konuda çocuğunuz erkekse babası, kızsa sizin model olmanız önemlidir. Ancak son yapılan araştırmalarda her iki ebeveynin de bu konuda yardımcı olabileceği ancak bu yardımın, çocuğun kendi eli üzerinden yapılması gerektiği vurgulanmaktadır. 
7. Kaka sonrası temizlik
1. Poposunu temizleyen çocuğunuzun ardından "Bakayım temiz olmuş mu?" diyerek tekrar temizleyebilir ve çocuğunuza "Bana gerek bile yokmuş, çok güzel temizlemişsin." diyebilirsiniz. Her seferinde daha da temiz olduğunu göreceksiniz. Ayrıca temizliği yine çocuğunuzun kendi eli üzerinden yapmak daha doğru bir tercih olacaktır.
2. Eğer çocuğunuzun fiziksel durumu buna engelse çocuğunuzu ve kendinizi fazla yıpratmadan bu basamağı atlayabilirsiniz.
8. Gözlemle tuvalete gitme
1. Sizin refakatinizde gideceği tuvalette fazla müdahaleci olmamaya dikkat etmek gerekir.
9. Bağımsız olarak tuvalete gitme

Bir sorun olduğunu nasıl anlayabilirim?

• Uzun süreli çiş ve kaka tutma: Burada 15 gün süren çiş ve kaka tutmadan bahsediyoruz. Bu günü bulduğu zaman bir müdahale yapılması önemlidir. Katıldığım bir seminerde hocamız iki günde bir lavman uygulanan çocukların olduğunu söylediğinde şoka girdim. Bu, en en en son uygulanacak olan yöntemdir. Lütfen bu konuda doktorunuza, öğretmeninize danışmadan kararlar almayın. Unutmayın; inatlaşmak ve tutmak da bu süreçte sağlıklı giden durumların göstergesidir.
• Uzun süreli kabızlık/ishal: Burada yenen materyallerin değişikliği ile süreç şekillendirilebilir.
• Sözel telkinlere rağmen istem dışı olarak iç çamaşırına damlalar halinde çiş yapılması: Burada bir doktora danışmakta fayda olabilir.
• Tuvaletten aşırı korku ve direnme varsa bir psikologa danışmak yerinde bir davranış olacaktır.

Umarım sizler için verimli ve anlamlı bir yazı olmuştur. Soru, görüş ve önerilerinize her zaman hazırım. Görüşmek üzere.

(Yazımı 20 Ocak 2019'da Dr. Avşar Ardıç'tan aldığım Yoğun Tuvalet Eğitimi Modeli Eğitimi sonrası yeniledim. Bilginize.)