Özel Gereksinimli Bireyler için Özbakım Becerilerinin Evde Desteklenmesi

Özbakım; çoğu özel eğitim merkezinde çalışılması ihmal edilen, bazı hevesli öğretmenlerin de yoğunluktan sadece ailelere yönlendirme vererek çalışmak için çabaladığı bir alan. (İtiraf ediyorum, eskiden ben de bu hevesli öğretmen tayfasındandım. Çalışmaya vakit ve ortam bulamadığımdan aileleri yönlendiriyordum.) Özel eğitimin ana hedefi olan bağımsızlaşma için en önemli alanlardan biri olmasına rağmen çoğu aile de çocuklarının 10 yaşında tuvalet eğitimi olmamasına kafa yormazken neden eldeli toplama işlemi yapamıyor diye düşünmekteler. Bu talep sebebiyle de çoğu eğitimci bu alanı ihmal etmekte.

Öğretmenler, uzmanlar ihmal edebilirler ancak anne ve babalar bu alanı ihmal etmemelidirler.  İşin aslı; kimse ihmal etmemeli! Çocuğunuzun bağımsız yaşaması hem sizin hayat kalitenizi arttıracağı gibi hem de çocuğunuza özgüven vererek daha keyifli bir yaşam sürmesine yardımcı olur.

Burada özbakım becerilerinin tanımı ile başlayalım. Özbakım becerileri; bireylerin yaşlarına göre uygulamaları ve bağımsız olarak yapmaları beklenen, kişisel bakım ve temizliği içine alan beceriler bütünüdür.

Tanımdan da anlaşılacağı gibi özbakım becerileri gelişimsel görevlere ek olarak zihnimiz ve vücudumuz geliştikçe yapabilme becerisine sahip olduğumuz ve bağımsız yaşamımıza ve sağlıklı olmamıza yardımcı olan becerilerdir.

Örnek verelim: Diş fırçalama, tırnak kesme, çatal ve kaşık kullanarak yemek yeme, fermuar kapatma, yemek sonrası temizlik becerilerini yerine getirme, ped değiştirme, tıraş olma gibi.

Peki özbakım becerilerinin önemi nedir?

·         Özbakım becerileri gelişimsel bir görevdir. Gelişimsel görevler yaşlar ilerledikçe yaşadığımız gelişim dönemlerinin gereği olarak sahip olmamız gereken özellik ve becerilerdir. Dört yaşındaki bir çocuk artık tuvalete bağımsız olarak gitme becerisini edinmiş olmalıdır. On sekiz yaşındaki bir genç bağımsız tıraş olma becerisini başarıyla yerine getirmelidir. Yirmi dört yaşında bir genç yetişkin bankamatikten bağımsız para çekme ya da fatura yatırma becerisini yerine getirmelidir. Bu nedenle yaşının gereği becerileri yerine getiren birey ruhsal denge, psikolojik doyum açısından tamamlanmış ve güvende hisseden bir birey olacaktır.

·         Özbakım becerileri, bu bakımı dışarıdan bireye veren kişiler açısından oldukça yorucu ve ruhsal açıdan zorlayıcı becerilerdir. Özellikle anneler bu bakımı sağladıkları için kendi bireysel hayatlarını ihmal etmekte ve bu nedenle yetersizlik, doyumsuzluk duygudurumları ile yaşamaktadırlar. Bakım veren kişilerin sağlığı için de özbakım becerilerini bireylerin edinmeleri oldukça önemlidir.

·            Bakım veren kişinin psikolojik durumuna biraz yakından bakacak olursak bazı ebeveynlerde kendini çocuğu üzerinden tanımlama, hayatının anlamını çocuğu üzerinden belirtme görülmektedir. Bu durum çocuğun bağımsızlaşması, kendi yaşamını yaşaması açısından oldukça zararlı bir durumdur. Anne/baba çocuğunun bağımsızlaşabileceği durumları ihmal ederek çocuğunu farkında olarak/olmayarak kendine bağımlı hale getirmektedir. Ailede bunu tespit eden öğretmenler, ailenin psikolojik yardım almaları konusunda acilen adımlar atmalıdır.

·         Özbakım becerileri kapsamında yer alan temizlik alışkanlıkları sebebiyle özbakım becerilerinin edinilip edinilmemesi bireylerin toplumsal olarak kabullenmelerini etkilemektedir. Bu etki sosyal yalıtım, dışlanma, toplumdan ayrı hissetme gibi olumsuz durumlara kadar varabileceği gibi daha farklı psikolojik durumlara dahi sebebiyet vermektedir. Özbakım becerilerini yaşına uygun şekilde öğrenen bireyler bu konuda herhangi bir sorun yaşamamakta ve sosyal olarak kabul görmektedirler.

·         Özbakım becerileri bireylerin sağlık durumlarını da etkileyen önemli bir unsurdur. Kişisel temizlik ve bakım bireyin sağlık koşullarını da etkilediğinden grip, nezle gibi bulaşıcı mevsim hastalıkları; AIDS, HIV gibi daha ileri düzeyde sorunlar yaratan bulaşıcı hastalıklar bireye daha kolay bir şekilde bulaşmaktadır. Bu nedenle sağlıklı olma halinin devamı için özbakım becerilerinin edinilmiş olması büyük bir önem taşımaktadır.

Evde özbakım becerilerinin çalışılması

Hedeflenen davranışın çocuğunuzun gelişim dönemine uygun olup olmadığı ile ilgili öğretmeninizden ya da varsa çocuk gelişimcinizden yardım alın.

·         Hedef davranışı öğretmeninize önermeden önce şu soruları kendinize sorun:

o   Bu davranış çocuğumun şu an ihtiyacı olan bir davranış mı?

o   Bu beceri çocuğumun bağımsızlaşmasına ne kadar katkıda bulunacak?

o   Bu beceri yerine başka bir beceri çalışmak zaman yönetimi açısından daha mı uygun?

o   Bu beceri çocuğumda olmasını istediğim ancak çocuğumun hazır olmadığı bir beceri mi?

Öğretmeninizin sizi yönlendirdiği özbakım becerisini çalışmak üzere kolları sıvadığınızda ilk yapmanız gereken beceri analizi. Beceri analizi bir beceriyi en ince ayrıntısına kadar basamaklandırma işlemidir. (Bununla ilgili ayrıntılı bir yazı haftaya geliyor.)

·         Beceri analizinden sonra nasıl çalışacağınız konusunda öğretmeninizden gerekli yardımı talep edin. Ancak öğretmenlerimizin iş yükü ve çalışma şartları sebebiyle bu konuda yardımcı olamazlarsa iki noktada karar vermeniz gerekli. Çalışırken son basamaktan mı başlamalı ilk basamaktan mı?

o   Son basamaktan başlarsanız (Biz buna geriye doğru zincirleme diyoruz.) diyelim ki dokuz basamaklı bir analiz yaptınız, ilk sekiz basamağı beraber yaptıktan sonra son basamağı çocuğunuz ile çalışıyorsunuz. Dokuzuncu basamak edinilince sekizinci basamağa ardından yedi, altı… Bu şekilde ilk basamağa geldiğinizde bütün bir beceriyi tek başına yapabilen bir çocuğunuz oluyor.

o   İlk basamaktan başlarsanız (Biz buna ileriye doğru zincirleme diyoruz.) yine yukarıdaki dokuz basamaklı beceri örneğinden devam edelim; ilk basamağı öğretip ikinci basamağa geçiyorsunuz. Üç, dört, beş… Son basamağa geldiğinizde bütün basamakları tek başına yapabilir durumda oluyor çocuğunuz.

·         Beceriyi çalışmayı planlamak bu şekilde. Peki çalışırken yardımları nasıl vermelisiniz? Ben size yardımı azaltarak çalışmayı tavsiye edeceğim. Musluk açma becerisinin “Musluğu tutar.” basamağında olduğumuzu varsayalım ve onun üzerinden gidelim.

o   Musluğu tutması için öncelikle çocuğunuza bunu istediğinizi söylemeniz ve beklemeniz gerekiyor. Çocuğunuzun tepkisine göre bu basamağı çalışıp çalışmayacağınıza karar vermelisiniz.

o   Çocuğunuz basamağı başarılı şekilde yaptıysa diğer basamağa geçebilirsiniz.

o   Ancak çocuğunuz tepki vermediyse öncelikle fiziksel yardım kullanmalısınız. Musluğu nasıl tutacağını da anlatarak, elinden tutarak musluğu tutmasını sağlayabilirsiniz.

o   Zamanla, musluğu tutmasını istediğinizde elini götürüp bekleyebilir, musluğa elini koyup durabilir ya da başka bir davranış gösterebilir. Burada kısmi fiziksel yardımı kullanabilirsiniz. Yani elini musluğa uzatmayan çocuğunuzun elini hafifçe musluğa doğru yönlendirebilir ya da musluğu sıkmayan parmaklarına hafifçe dokunabilirsiniz.

o   Diyelim ki artık hem fiziksel hem de kısmi fiziksel yardım ile bağımsız yapıyor. Artık isterseniz önce yönergeyi verip “Musluğu tut.” sonra ona model olabilir ya da sözel ipucu ile “Buradan tutmanı istiyorum.” Diyebilirsiniz.

o   Burada hedefimiz yardımı azaltarak tamamen bağımsız olarak beceriyi yapmasını sağlamak.

o   Dikkat edilmesi gereken hangi yardıma ihtiyacı olduğunu belirlemek ve yardımı azaltma ya da arttırma zamanlarını iyi saptamak.

Peki çalışırken önemli püf noktalar nelerdir?

o   Paralel konuşma: Çalışılan beceri, yapılan hareketler ile ilgili bol bol konuşma yapılmalıdır. “Şu an ellerimizi yıkıyoruz. Parmak aralarımıza da sabunu sürüyoruz. Mis gibi kokuyor.” gibi.

o   Pekiştirme: İllaki bir yiyecek ya da büyük bir ödül gerekmiyor. Başını okşamak, tebrik etmek, bundan mutlu olduğunu belli etmek de bir pekiştirmedir. Daha önce büyük ödüllere ve rüşvete alışmamış bir çocuk bu küçük ödüllerle mutlu olacaktır. “Bugün tek başına tuvalete gittin ve harikasın. / Dişlerin güzel görünüyor. / Bugün masayı harika topladın.” gibi.

o   Öğretilen becerilerin fırsatlarını sunmayı ihmal etmeyin. Dışarı çıkma, akraba ziyareti gibi randevularınızı çocuğunuzun özbakım becerilerindeki hızına göre ayarlayın. Günlük rutininizde öğrenilen becerilere zaman ayırın.

o   Çocuğunuz öğrendiği beceriyi kullanmadığını fark ederse, zaten öğrenmiş olduğu bir beceriyi sizin ona bakım olarak verdiğinizi fark ederse bu beceriyi unutur ve diğer beceri öğrenmelerinde de başarı oranı azalır.

o   Beceri öğreniminde zorlandığında söylenmeyin ve diğer insanların (akraba, çok yakın dost bile olsa) yanında çocuğunuzu rencide edici şekilde bu konudan konuşmayın. Çocuğunuzun anlamayacağını, duymadığını düşünmeyin. Bunu prensip haline getirin.

Umarım sizler için bilgilendirici ve yeni bilgiler için merak uyandırıcı bir yazı olmuştur. Şimdiden herkese çifte bayramı yaşadığımız bu haftanın güzel geçmesini ve her iki bayramın da anlamına vararak geçirdiğiniz özel günleriniz olmasını diliyorum. Sevgiler.