Özel Gereksinimli Bireylerde Uyku Problemlerine Nasıl Müdahale Edilir?

Merhabalar. Özüme dönüp, makale okumalarına vakit ayırabildiğim günler yaşıyorum ve öyle mutluyum ki! Okulun işleri, yüksek lisans sorumluluklarım, özel hayatımdaki görevlerim, seminerler, kongreler derken makalelere vakit ayıramaz olmuştum. Her hafta bir makale okuyor ve bu makaleler üzerine okulda değişiklikler yapıyor ve planlamalar uyguluyorum. Eminim bu durum beni mutlu ettiği kadar makaleyi yazan hocaları da mutlu ediyor! Bir akademisyen için uygulamaya geçen bir araştırma yapmak çok keyifli olsa gerek!
Öte taraftan da çocuklarımın anne ve babaları! Okuldaki bu olumlu ve bilimsel adımları yakından takip ederek destek oluyorlar. Hemdem Özel Eğitim'in bir parça olmasam da böyle düşünürdüm: Bu okulun çocukları çok şanslı.

...

Bu hafta kaynak makalem Öğretim Üyesi Dr. Özlem Toper'e ait bir makale. Makalenin ismi; Otizm Spektrum Bozukluğu ve Zihin Yetersizliği Olan Çocuklarda Uyku Sorunları ve Davranışsal Müdahale Yöntemleri. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi'nin 2018 yılı, 19. cildinin 4. sayısında yayınlandı. Makaleye ulaşmak isteyenler için şuraya bir bağlantı bırakıyorum.

...

Özel gereksinimli bireylerde yaşanan uyku problemleri hakkında bir yazı yazmıştım. Bu yazımı da, okuduğum makale sonrası biraz genişlettim ve yeniledim. Yazıyı okumaya başlamadan önce, önceki yazımı okumanızı tavsiye ederim. Buradan yazıma ulaşabilirsiniz.

Yazıyı okuduysanız hadi başlayalım.

...

Öncelikle işe uyku problemlerini değerlendirerek, problemin ne olduğunu net bir şekilde ortaya koyarak başlamalıyız. Bu değerlendirme süreci en az yedi gece/gün sürmeli. Yedi gece sistematik bir veri aldığımızda uyku probleminin ne olduğu hakkında daha net bir bilgi elde edebiliriz. Bu nedenle çeşitli değerlendirme araçlarına ya da görüşlerine ihtiyacımız var. Makalede objektif ve subjektif olmak üzere iki grupta toplanmış değerlendirme araçları. Toplamda altı tane var.

• Subjektif olan değerlendirme araçları daha çok kişiye özel. Aileden bilgi alınması sebebiyle dolaylı değerlendirme aracıdır diyebiliriz. Bu grupta uyku anketleri ve uyku günlükleri söz konusudur.
• Uyku anketleri literatürde halihazırda bulunan anketlerdir. Örneğin Uyku Bozuklukları Davranışsal Değerlendirmesi, Çocuklar İçin Uyku Alışkanlıkları Anketi, Uyku Alışkanlıkları İçin Aile Envanteri gibi.
• Uyku günlükleri ise bireylerin uyuma, uyanma, uyku süresi gibi istatistiksel verilerinin tutulduğu bir sistemdir. Anketlere göre daha ayrıntılı bilgiler verdiği için tercih edilmektedir.
• Objektif değerlendirme yöntemleri ise doğrudan gözleme dayalı yöntemlerdir. Uyku esnasında bireyler doğrudan gözlemlenir.
• Aktigrafi, bireylerin bacak ya da kol bileklerine bir cihazın yerleştirilmesi ile uyku, uyanma, uyku yeterliliği, gece davranışları hakkında bilgi verir.
• Polisomnografi; uyku süresince kafa derisine yerleştirilen elektrotlar yoluyla göz hareketleri, kas aktiviteleri gibi konularda bilgi verir.
• Videosomnografi; uyku esnasında bireylerin odalarına koyulan bir video kamera ile birlikte uyku hareketleri, uyanma sıklığı gibi konularda bilgi verir. Ancak uyku esnasında yorganın altında uyuyan bireylerde sınırlı bilgilere sebep olabilmektedir.
• İşlevsel değerlendirme; uygulamalı davranış analizi prensiplerine uygun olarak bireylerin uyku davranışları öncesinde, esnasında ve sonrasında neler olduğu hakkında ayrıntılı bilgi veren bir değerlendirme yöntemidir. 

Değerlendirmemizi aldık, gerekli tetkikler yapıldı. Sonra? Sonrası özel eğitim öğretmeninizle birlikte müdahaleye başlamak. (Neden özel eğitim öğretmeni ile? Çünkü hayatınızdaki uzmanları haberdar etmeden bu tür adımlar atmak hem doğru olmaz hem de süreç içerisinde destek almanız için uzmanlarınız gereklidir.) Makalede Özlem Hoca davranışsal müdahale yöntemlerini sıralamış. Ben de sizinle onları paylaşacağım ancak daha ayrıntılı bilgi almak ve uygulama konusunda destek almak isteyen aileler ve uzmanlar, benimle ya da doğrudan makalenin sahibi Özlem Hoca ile iletişime geçebilirler.

Hadi yöntemlere bakalım.

• Uyku zamanı rutinleri oluşturma: Uykudan önce banyo yapma gibi, kitap okuma gibi rutinler oluşturma uyku problemlerini azaltmada oldukça etkilidir. Bu rutinler sakin ve sessiz rutinler olursa daha etkili olacaktır.
• Uyku zamanını planlama: Bu en önemli uygulamadır çünkü uyku zamanını planlamadan yapılacak diğer uygulamalar işe yaramayacaktır. Burada aynı saatte uyuma, aynı saatte uyanma ve öğle uykularını da bu rutini olumsuz yönde etkilemeyecek şekilde planlama olarak düzenlemeler yapılmalıdır.
• Uyku hijyeni: Öncelikle kelime anlamına bakalım; sağlıklı uyku düzeni ve doğru uyku alışkanlığı uyku hijyenidir. Buna ek olarak karanlık odada uyku, gürültünün az olduğu ortamda uyku gibi durumlara dikkat edilerek uyku hijyeni sağlanabilir.
• Uyku zamanını silikleştirme: Hatırlarsınız daha önce "uyaran silikleştirme" dediğimiz bir teknik vardı. Bu tekniğe bağlı olarak uyku zamanınında da adım adım değişiklikler yapabilir ve çocuğunuzun, hedeflediğiniz saatte uyumasına yardımcı olabilirsiniz. Örneğin çocuğunuz 22.00'da uyumalı ancak hep 23.00'a dek uyumuyor. Öncelikle çocuğunuzun kolayca uykuya daldığı saati belirlediniz: 23.00, siz hedefi 23.30 olarak belirliyorsunuz ve çocuğunuz bu saatten önce uyumak isterse izin vermiyorsunuz. Ardından aşama aşama, günler geçtikçe süreyi on beş dakika aralıklarla geriye doğru çekiyorsunuz. Bu esnada sabahları aynı saatte uyandırmaya devam ediyorsunuz. Bir bakıyorsunuz ki erkenden uyuyan bir çocuğunuz var.
• Sönme: Temel olarak bu yöntem uyku öncesi problem davranışları görmezden gelmeyi hedefler. Bu problem davranışlar görmezden gelindikçe önce "sönme patlaması" oluşur, sonra zamanla azalma görülür ve davranışlar söner. Sönme patlaması, davranışın eskisinden daha fazla gözlemlenmesi demektir.
• Uyaran silikleştirme: Özellikle anne ya da babayla uyuyan çocuklar için kullanılan bir yöntemdir. Anne ile uyuyan çocuk için anne önce aynı odada yakın bir kanepede, sonra uzak bir kanepede gibi basamak basamak uyku alanları oluşturur. En sonunda kendi odasında bağımsız uyuyan bir birey olmuş olur çocuğunuz.
• Uyku kısıtlaması: Gece-gündüz uyku döngüsü karışmış çocuklar için yatakta uyuduğu vakti sınırlandırma tekniği uygulanır.
• Kronoterapi: Gece-gündüz uyku döngüsü karışmış çocuklar için kullanılır. Giderek daha erken yatağa gönderilen birey her sabah aynı saatte uyandırılır. Böylece uyku düzenine kavuşulmuş olur.
• İzin kartı: Yalnız uyumakta zorlanan bireyler için kullanılan bir tekniktir. Bu teknikte çocuğa her gece kullanabileceği bir kart verilir. Bu kart ile gece sadece bir kez ailesinin yanına gelebilir, uykuya ara verebilir ancak ikinci kez bunu yapamaz. Bu şekilde birey uykuyu kesintisiz devam ettirmeyi, uyandığında yeniden uyumayı öğrenir.
• Planlı uyandırma: Gece korkuları olan, bu korkuların sebepleri net olarak bilinmediğinde bireylerin korkuyla uyandıkları saat aralıkları belirlenir ve bu aralık gelmeden yarım saat önce birey uyandırılır. Bu şekilde gece korkuları, amaçsız ve korkuyla uyanmalar son bulur.

Bir değil birden çok tekniği aynı anda uygulamak daha kalıcı ve kesin çözüme ulaşmamızı sağlıyormuş yapılan çalışmalara göre. Örneğin uyku zamanı rutinleri oluşturma, uyku zamanını planlama ve uyaran silikleştirme ile yalnız  başına uyumakta zorlanan çocuğunuza daha kalıcı ve kolay şekilde beceriler öğretebilirsiniz.

Umarım hepimiz için yararlı ve merak uyandıran, yeni bilgiye ulaşmayı hedeflememizi sağlayan bir yazı olmuştur.